عنوان و نام پديدآور: ستاره درخشان فومن: زندگي نامه آيت الله بهجت/ به كوشش مصطفي هدائي، محسن يزدي خواه

مشخصات نشر: تهران: موسسه فرهنگي انتشاراتي جابر، 1380.

مشخصات ظاهري: ص 48

شابك: 964-7120-19-3

وضعيت فهرست نويسي: فهرست نويسي قبلي

يادداشت: فهرست نويسي براساس اطلاعات فيپا.

يادداشت: كتابنامه: ص. 42

عنوان ديگر: زندگي نامه آيت الله بهجت

موضوع:بهجت، محمدتقي، 1294 -. -- سرگذشتنامه

موضوع: مجتهدان و علما -- سرگذشتنامه

شناسه افزوده: يزدي خواه، محسن، 1336 -، گردآورنده

رده بندي كنگره: BP55/3/ب 93ه4

رده بندي ديويي: 297/998

شماره كتابشناسي ملي: م 80-22995

ص: 2

سپس، به تحصيل علوم ديني پرداخت. بعد از تحصيل ادبيات عرب در شهر فومن، در سال 1348 ق براي تكميل علوم حوزوي راه هجرت را پيش گرفت. پس از چندي اقامت در قم كه چند سالي از پا گرفتن حوزه علميه قم به دست مرحوم آية اللّه حائري (قدّس سرّه) نگذشته بود به عراق هجرت كرد و در كربلاي معلّي اقامت نمود و حدود چهار سال علاوه بر تهذيب نفس و خودسازي، از محضر استادان بزرگ آن جا بهره جستند.

و در سال 1352 ق براي ادامه تحصيل به نجف اشرف تشرف حاصل كرده و سطوح عالي را در محضر آيات عظام آن جا، به پايان رساند.

سخن از جديت و نبوغ ايشان تمجيد مي نمايند.

اشكال داشتند، بودند.

و چه بسا در حجره خواب بودند و در حال خواب از ايشان مي پرسيدند، و ايشان هم مانند بيداري جواب مي دادند، جواب كافي و شافي. و چون از خواب برمي خواستند و از قضايا و پرسشهاي در حال خواب با ايشان سخن به ميان مي آمد، ابداً اطلاع نداشتند و مي گفتند: هيچ به نظرم نمي رسد و از آنچه مي گوييد در خاطرم چيزي نيست.

آية الله العظمي بهجت از برجسته ترين چهره هاي زاهد و وارسته زمانمان مي باشد كه حشمت، علم و فضائل ايشان ده ها سال است در قلمروهاي گوناگون و مجامع ديني و مذهبي مطرح است، با اين حال چنان در جاذبه معنويات قرار گرفته و حقيقت و باطن دنيا را يافته است كه ذره اي به تعلّقات و ماديّات آلوده نگشته و از هر چه رنگ تعلق گرفته آزاد است. او نه تنها چنين انديشيده و از دنيا و مظاهرش گريزان است بلكه در عمل و زندگي معيشتي نيز، در همين راستا در حركت است. زندگي ساده او در خانه اي قديمي و محقّر، در كوچه اي بن بست از كوچه پس كوچه هاي قم و مقاومت ايشان در برابر درخواستهاي مكرر علماء و مردم براي تعويض خانه، گواهي صادق بر روح بزرگ و زاهدانه اين پير فرزانه است.

يكي از مجتهدان بزرگ، درباره اين عارف وارسته گفته است: (ايشان را نمي شود گفت آدم با تقوايي است، بلكه عين تقوا و مجسمه تقوا است).

كم نظير ايشان بسيار درس آموز است. سالهاي سال است كه نماز جماعت ايشان از پر شورانگيزترين، با صفاترين و روح نوازترين جماعتهاي ايران اسلامي است. در اين نماز عالمان وارسته و خداجوي، كثيري از طلاب انقلابي خارج از كشور، بسيجيان رزمجو و دلداده خدا، طلاب تقوي پيشه و ديگر قشرهاي مردم شركت مي كنند. اين نماز چنان پر از معنويت است كه گاه با صداي گريه و آهنگ حزين اين پير فرزانه شكوه ويژه اي پيدا مي كند و گاه صداي گريه آية الله العظمي بهجت با گريه و ناله غم انگيز نمازگزاران همراه مي شود. در نماز ايشان روحها به پرواز مي آيد، چشمها به اشك مي نشيند، فضاي دلها باراني مي گردد و گاه قطره هاي درشت اشك بر دامن سجاده ها مي ريزد. چنين فضاي معنوي و روح نوازي را، تا كنون در هيچ نماز جماعتي نديده ايم، بي جهت نيست كه در مسجد ايشان، بسياري از اوقات جا براي نمازگزاران تنگ مي شود و عده كثيري و حتي آنان كه مشتاقانه و به اميد كسب فيض از اين نماز پر معنويت، از راههاي دور آمده اند مجبور به ترك مسجد مي گردند.

آغاز كند. كجا پيدا مي كنيد، كجا؟

مؤلف كتاب انوارُ الملكوت نيز از قول آية الله حاج شيخ عباس قوچاني وصي مرحوم ميرزا علي آقاي قاضي نقل مي كند كه: آية الله العظمي بهجت بسيار به مسجد سهله مي رفتند و شبها تا به صبح تنها بيتوته مي نمودند. يك شب كه بسيار تاريك و چراغي هم در مسجد روشن نبود، در ميانه شب، احتياج به تجديد وضو پيدا كرده و براي تطهير و وضو به ناچار بايد از مسجد بيرون رفته و در محل وضوخانه كه بيرون مسجد و در سمت شرقي آن واقع است وضو بسازند.

ناگهان مختصر خوفي در اثر عبور اين مسافت و در ظلمت محض و تنهائي در ايشان پيدا مي شود. به مجرد اين خوف يك مرتبه نوري، همچون چراغ در پيشاپيش ايشان (آية الله العظمي بهجت) پديدار شده كه با ايشان حركت مي كرد.

ايشان با آن نور خارج شده تطهير كرده و وضو گرفتند و سپس به جاي خود برگشتند و در همه اين احوال آن نور در برابرشان حركت داشت، تا وقتي كه به محل خود رسيدند و آن نور از بين رفت.

كتاب توسط ناشرين متفاوت در سالهاي مختلف منتشر شده است.

يادداشت:چاپ سي و سوم: 1381.

يادداشت:چاپ سي و هشتم: 1382.

يادداشت:چاپ چهل و ششم و چهل و نهم: 1383.

يادداشت:چاپ پنجاه و ششم: 1384.

يادداشت:چاپ شصت و هفتم: 1385.

يادداشت:چاپ شصت و نهم و هفتاد و يكم: 1385.

يادداشت:چاپ هشتاد و ششم: 1386.

يادداشت:چاپ نود ام: دي 1386.

يادداشت:عنوان عطف: توضيح المسائل.

عنوان عطف:توضيح المسائل.

موضوع:فقه جعفري -- رساله عمليه

شناسه افزوده:دفتر حضرت آيت الله العظمي محمد تقي بهجت

رده بندي كنگره:BP183/9/ب87ر5 1378 الف

رده بندي ديويي:297/3422

شماره كتابشناسي ملي:م 79-266

ساله توضيح المسائل، متن، ص: 6

الْحَمدُ لِلَّهِ رَبِّ العالَمين

وَ الصَّلاةُ وَ السَّلامُ عَلى خَير

خَلقِه مُحَمَّد وَ آلِهِ الطّاهِرين

وَ لَعنَة اللَّه عَلى اعدائِهِم

اجمَعِين الى يَوم الدّين

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 7

دو مجتهد يكى اعلم وديگرى اورَع باشد و در ساير جهات با هم مساوى باشند، اظهر رجوع به اعلم است. و اگر هردو در علم مساوى باشند ولى يكى اعدَل و اورع از ديگرى باشد، ترجيح قول اعدل خالى از وجه نيست.

«3» مجتهد و اعلم را از سه راه مى توان شناخت:

اول: خود انسان يقين كند، مثل آن كه از اهل علم باشد و بتواند مجتهد و اعلم را بشناسد.

دوم: آن كه دو نفر عالم عادل كه مى توانند مجتهد و اعلم را تشخيص دهند، مجتهد بودن يا اعلم بودن كسى را تصديق كنند، به شرط آن كه دو نفر عالم عادل ديگر با گفته آنان مخالفت ننمايند.

سوم: آن كه عده اى از اهل علم كه مى توانند مجتهد و اعلم را تشخيص دهند، و از گفته آنان اطمينان پيدا مى شود، مجتهد بودن يااعلم بودن كسى را تصديق كنند؛ بلكه از هرراهى كه انسان اطمينان به اعلم بودن كسى پيدا كند بنا بر اظهر مى تواند به همان اكتفا نمايد.

«4» اگر شناختن اعلم مشكل باشد و انسان گمان به اعلم بودن كسى دارد، در صورتى كه گمانش به حدّ اطمينان برسد بايد از او تقليد كند. بلكه اگر اطمينان براى او حاصل نشد بعيد نيست ترجيحِ كسى كه فقط به اعلم بودن او گمان دارد يا احتمال مى دهد، ولى بهتر اين است كه در اين صورت به قول كسى عمل كند كه موافق احتياط باشد؛ امّا اگر احتمال ضعيفى هم بدهد كه كسى اعلم است و بداند ديگرى از او اعلم نيست، بايد از او تقليد نمايد. و اگر چند نفر در نظر او اعلم

ص: 11

از ديگران و با يكديگر مساوى باشند بايد از يكى از آنان تقليد كند.

«5» در صورت مساوى بودن دو مجتهد، جايز است انسان در مسائلى كه ارتباطى با هم ندارند، بعضى مسائل را از يكى و بعضى ديگر را از مجتهد ديگر تقليد نمايد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 9

«6» عدول از مجتهد زنده به مجتهد ديگر، در صورت تساوى دو مجتهد در اعلميّت، در جميع مسائل يا در بعض مسائل كه ارتباطى با هم ندارند، جايز است؛ ولى احوط ترك عدول است مگر به اعلم؛ و حكم اورَعيّت نيز مانند اعلميّت است.

«7» به دست آوردن فتوا (يعنى دستور مجتهد) چهار راه دارد:

1- شنيدن از خود مجتهد.

2- شنيدن از دو نفر عادل كه فتواى مجتهد را نقل كنند.

3- شنيدن از كسى كه مورد اطمينان و راستگوست، اگر اطمينان به كلام او دارد، بنا بر احوط.

4- ديدن در رساله مجتهد، در صورتى كه به درستى آن رساله اطمينان داشته باشد، بنا بر احوط.

«8» تا انسان يقين نكند كه فتواى مجتهد عوض شده است، مى تواند به آنچه در رساله نوشته شده عمل نمايد. و اگر احتمال دهد كه فتواى او عوض شده، جستجو لازم نيست، ولى اگر بعداً معلوم شود كه فتوايش عوض شده بود، بايد نسبت به گذشته، به وظيفه عمل نمايد.

«9» اگر مجتهد اعلم در مسأله اى فتوا دهد، مقلِّدِ آن مجتهد (يعنى كسى كه از او تقليد مى كند) نمى تواند در آن مسأله به فتواى مجتهد ديگر عمل كند، ولى اگر فتوا ندهد و بفرمايد: احتياط آن است كه فلان طور عمل شود، مثلًا بفرمايد: «احتياط آن

ص: 12

است كه در ركعت سوم و چهارم نماز سه مرتبه تسبيحات اربعه (يعنى «سُبْحانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ للَّهِ وَ لاالهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اكْبَرْ» بگويند) مقلد بايد يا به اين احتياط- كه احتياط واجبش مى گويند- عمل كند و سه مرتبه بگويد و يا بنا بر احتياط واجب به فتواى مجتهدى كه علم او از مجتهد اعلم كمتر و از مجتهدهاى ديگر بيشتر و يا مساوى است- با احراز ساير شرايط تقليد- عمل نمايد، پس اگر او يك مرتبه گفتن را كافى بداند، مى تواند يك مرتبه بگويد. و همچنين است اگر مجتهد اعلم بفرمايد: «مسأله محل تأمّل يا محل اشكال است».

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 10

«10» اگر مجتهد اعلم بعد از آن كه در مسأله اى فتوا داده، احتياط كند، مثلًا بفرمايد: «ظرف نجس را كه يك مرتبه در آب كر بشويند پاك مى شود، اگر چه احتياط آن است كه سه مرتبه بشويند»، مقلد او نمى تواند در آن مسأله به فتواى مجتهد ديگر عمل كند، بلكه بايد يا به فتوا عمل كند، يا به احتياطِ بعد از فتوا كه آن را احتياط مستحب مى گويند عمل نمايد.

«11» فقها حيات را شرط مى دانند؛ يعنى مى گويند براى ابتداى تقليد بايد از مجتهد زنده تقليد كرد. اما اگر مرجع تقليد انسان از دنيا رفت، در اين كه آيا مى تواند بر تقليد او باقى بماند يا بايد به مجتهد زنده مراجعه نمايد، اختلاف است؛ پس اگر كسى دراين مسأله مجتهد بود، طبق نظر خودش عمل مى كند؛ و گرنه طبق نظر مجتهد زنده اعلَم عمل مى نمايد.

«12» باقى ماندن بر تقليد ميّت در مسائلى كه در آنها تقليد و عمل

ص: 13

كرده است، در صورتى كه مجتهدِ از دنيا رفته با مجتهد زنده از نظر علمى مساوى باشند، بنا بر اقوى جايز است، هر چند با اجازه مجتهدى ديگر بر تقليد باقى بوده و عمل كرده باشد. و اگر مجتهدى كه از دنيا رفته اعلم باشد، واجب است بر تقليد او باقى بماند. و اگر مجتهد زنده بعداً اعلم شد، واجب است در تمامى مسائل به او عدول نمايد.

«13» اگر مسائلى را از مجتهد ميت ياد گرفته و بنا داشته عمل كند، چنانچه عمل نكرده و يا شك در عمل كردن دارد (در صورت بقاء بر تقليد ميت) نمى تواند در آن مسائل بر تقليد باقى بماند، هرچند مجتهد ميت اعلم باشد.

«14» شخصى كه مقلد مرجعى بوده و بعد از وفات او بر طبق نظر مرجعى ديگر بر تقليد باقى مانده، ولى در بعضى از فتاوى (از قبيل بلاد كبيره و شب مهتاب يا هرمسأله ديگر) به مرجع دوم عدول كرده، بعد از وفات مرجع دوم، در صورت بقاء، نمى تواند در اين مسائل به مرجع اول برگردد ولى مى تواند به تقليد مرجع دوم باقى باشد.

«15» كسى كه مقلد مرجعى بوده و بعد از وفات او به فتواى مرجعى ديگر به تقليد اول باقى بوده، پس از وفات مرجع دوم، در صورت جواز بقاء، تنها در مسائلى

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 11

كه طبق فتواى مجتهد اول عمل كرده مى تواند باقى بماند. و اگر چند مرجع داشته و بعد از وفات هر كدام طبق موازين از ديگرى تقليد كرده و با اجازه بعدى بر تقليد باقى مانده و در نتيجه از هر مجتهد چند

ص: 14

مسأله عمل كرده است، در آن مسائل مى تواند بر تقليد مجتهدين قبلى باقى بماند. ولى در هرصورت در مسائلى كه عمل نكرده بايد به فتواى مجتهد زنده عمل كند.

«16» شخصى كه مقلد مرجعى بوده، بعد از فوت آن مرجع اگر احراز و يا احتمال اعلميت ميت دربين نباشد، رجوع به مجتهدزنده جايز است؛ و درصورتى كه مجتهد زنده اعلم باشد يا احتمال اعلميت او در بين باشد رجوع به او واجب است.

«17» مسائلى را كه انسان غالباً به آنها احتياج دارد، واجب است ياد بگيرد.

«18» اگر براى انسان مسأله اى پيش آيد كه حكم آن را نمى داند، مى تواند صبر كند تا فتواى مجتهد اعلم را به دست آورد يا اگر احتياط ممكن است به احتياط عمل نمايد؛ بلكه اگر احتياط ممكن نباشد چنانچه از انجام عمل، محذورى لازم نيايد مى تواند عمل را بجا آورد. پس اگرمعلوم شد كه مخالف واقع يا مخالف نظر مجتهد بوده، بايد دوباره انجام دهد.

«19» اگر كسى فتواى مجتهدى را به ديگرى بگويد، چنانچه فتواى آن مجتهد عوض شود لازم نيست به او خبر دهد كه فتوا عوض شده. ولى اگر بعد از گفتن فتوا بفهمد اشتباه كرده، در صورتى كه ممكن باشد بايد اشتباه را برطرف كند.

«20» اگر مكلف مدتى اعمال خود را بدون تقليد انجام دهد، در صورتى اعمال او صحيح است كه بفهمد به وظيفه واقعى خود رفتار كرده است، يا عمل او با فتواى مجتهدى كه وظيفه اش تقليد از او بوده، يا با فتواى مجتهدى كه فعلًا بايد از او تقليد كند مطابق باشد، و عباداتى را كه قبلًا انجام داده با قصد قربت انجام داده

ص: 15

باشد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 12

باشد، فقط مقدارى كه بو يا رنگ يا مزه آن تغيير كرده نجس است.

«25» آب فوّاره اگر متصل به كر باشد، آب نجس و هر متنجس را كه قابل تطهير با آب است پاك مى كند، ولى اگر قطره قطره روى آب نجس بريزد، آن را پاك نمى كند، مگر آن كه چيزى روى فواره بگيرند، تا آب آن قبل از قطره قطره شدن به آب نجس متصل شود و بهتر اين است كه آب فوّاره با آن آب نجس، مخلوط گردد.

«26» اگر چيز نجس را زير شيرى كه متصل به كر است بشويند، آبى كه از آن چيز مى ريزد اگر متصل به كر باشد و بو يا رنگ يا مزه نجاست نگرفته باشد و عين نجاست هم در آن نباشد، پاك است.

«27» اگر مقدارى از آب كر يخ ببندد و باقى آن به قدر كر نباشد، چنانچه نجاست به آن برسد نجس مى شود، و هر قدر از يخ هم آب شود نجس است.

«28» آبى كه به اندازه كر بوده، اگر انسان شك كند كه از كر كمتر شده يا نه، مثل آب كر است، يعنى نجاست را پاك مى كند در صورتى كه تفاوت بين آبى كه الان هست و آنچه قبلًا بوده كم باشد، و اگر نجاستى هم به آن برسد نجس نمى شود. اما آبى كه كمتر از كر بوده و انسان شك دارد به مقدار كر رسيده يا نه، حكم آب كر را ندارد.

«29» كر بودن آب به سه راه ثابت مى شود:

1- خود انسان يقين كند يا اطمينان داشته باشد بنابر اظهر.

2- دو مرد عادل خبر دهند.

3-

ص: 17

كسى كه آب در اختيار اوست بگويد آب كُر است. مثلًا صاحب منزل بگويد:

حوض منزل كُر است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 14

مانند آب چشمه و قنات.

«34» آب جارى اگر چه كمتر از كر باشد، چنانچه نجاست به آن برسد تا وقتى

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 15

بو يا رنگ يا مزه آن به واسطه نجاست تغيير نكرده، پاك است.

«35» اگر نجاستى به آب جارى برسد، مقدارى از آن، كه بو يا رنگ يا مزه اش به واسطه نجاست تغيير كرده، نجس است. و طرفى كه متصل به چشمه است اگر چه كمتر از كر باشد پاك است. و آبهاى ديگر نهر اگر باندازه كر باشد يا به واسطه آبى كه تغيير نكرده به آب طرف چشمه متصل باشد، پاك و گرنه نجس است.

«36» آب چشمه اى كه جارى نيست ولى طورى است كه اگر از آن بردارند باز مى جوشد، حكم آب جارى را دارد، يعنى اگر نجاست به آن برسد، تا وقتى بو يا رنگ يا مزه آن بواسطه نجاست تغيير نكرده، پاك است.

«37» آبى كه كنار نهر ايستاده و متصل به آب جارى است، حكم آب جارى را دارد.

«38» چشمه اى كه مثلًا در زمستان مى جوشد و در تابستان از جوشش مى افتد، فقط وقتى كه مى جوشد حكم آب جارى را دارد.

«39» آب حوض حمام اگر چه كمتر از كر باشد، چنانچه به خزينه اى كه آب آن باندازه كر است متصل باشد، مثل آب جارى است.

«40» آب لوله هاى حمام كه از شيرها و دوشها مى ريزد و آب لوله هاى ساختمان، اگر متصل به كر باشد در حكم آب كر است.

«41» آبى كه روى زمين جريان دارد ولى از زمين نمى جوشد، چنانچه كمتر از كر باشد و نجاست به آن برسد

ص: 19

نجس مى شود. اما اگر از بالا با فشار به پايين بريزد، چنانچه نجاست به پايين آن برسد بالاى آن نجس نمى شود.

است برسد آن را نيز پاك مى كند، اگر مضاف يا متغير به نجاست نشده باشد.

«46» خاك نجسى كه به واسطه باران گِل شود پاك است، اگر آب باران به همه خاك برسد و بنا بر احوط موقع مخلوط شدن با خاك، مضاف نشده باشد.

«47» هرگاه آب باران در جايى جمع شود، اگر چه كمتر از كر باشد چنانچه موقعى كه باران مى آيد، چيز نجسى را در آن بشويند و آب، بو يا رنگ يا مزه نجاست نگيرد، آن چيز نجس پاك مى شود.

«48» اگر بر فرش پاكى كه روى زمين نجس است باران ببارد و بر زمين نجس جارى شود، فرش نجس نمى شود و زمين هم پاك مى گردد، مگر اين كه آب، مضاف يا متغيّر شود.

«49» اگر آب باران بعد از آن كه از باريدن افتاد، در گودالى جمع شود و كمتر از كر باشد، چنانچه نجاست به آن برسد نجس مى شود.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 17

گفته شد- چيز نجس را پاك نمى كند، وضو و غسل هم با آن باطل است.

«53» آب مضاف هرقدر زياد باشد اگر ذره اى نجاست به آن برسد، نجس مى شود- البته در موارد متعارف كه احتمال نجس شدن به وسيله ملاقات داده شود- ولى چنانچه از بالا با فشار روى چيز نجس بريزد، مقدارى كه به چيز نجس رسيده نجس و مقدارى كه بالاتر از آن است پاك مى باشد. مثلًا اگر گلاب را از گلابدان روى دست نجس بريزند، آنچه به دست رسيده نجس، و آنچه به دست نرسيده پاك است. بلكه در بعضى از موارد كه آب مضاف جريان دارد، اگر قسمت آخر آب، نجس شود نجس شدن قسمت اوّل آن، خالى از تأمل نيست، اگر چه سطح اوّل و آخر آب يكى باشد و از بالا به پايين جريان نداشته باشد، در صورتى كه عرفاً به سبب ملاقات، تأثر و انفعال حاصل نشود، بلكه نجس نشدن قسمت اول، خالى از وجه نيست.

«54» اگر آب مضافِ نجس، طورى با آب كر يا جارى مخلوط شود، كه ديگر

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 18

به آن آب مضاف نگويند بلكه مردم بگويند آب است (بدون ضميمه كردن كلمه ديگرى به آن)، پاك مى شود.

«55» آبى كه مطلق بوده و معلوم نيست مضاف شده يانه، و با مختصر تحقيق و بررسى هم نشود وضع آن را روشن كرد، مثل آب مطلق است، يعنى چيز نجس را پاك مى كند، وضو و غسل هم با آن صحيح است. و آبى كه مضاف بوده و معلوم نيست مطلق شده يا نه، مثل آب مضاف است، يعنى چيز نجس را

ص: 22

پاك نمى كند، وضو و غسل هم با آن باطل است.

«56» آبى كه معلوم نيست مطلق است يا مضاف و معلوم نيست كه قبلًا مطلق يا مضاف بوده، نجاست راپاك نمى كند، وضو و غسل هم با آن باطل است. ولى اگر به اندازه كر يا بيشتر باشد و نجاست به آن برسد حكم به نجس بودن آن نمى شود.

«57» آبى كه عين نجاست مثل خون و بول به آن برسد و بو يا رنگ يا مزه آن را تغيير دهد، اگر چه كر يا جارى باشد نجس مى شود. ولى اگر بو يا رنگ يا مزه آن به واسطه نجاستى كه بيرون آن است عوض شود، مثلًا مردارى كه پهلوى آب است بوى آن را تغيير دهد، نجس نمى شود.

«58» آبى كه عين نجاست مثل خون و بول در آن ريخته و بو يا رنگ يا مزه آن را تغيير داده، چنانچه به كر يا جارى متصل شود، يا باران بر آن ببارد، يا باد باران را در آن بريزد، يا آب باران هنگام باريدن، از ناودان در آن جارى شود، و تغيير آن از بين برود پاك مى شود. و اگر قبل از اتصال به كر يا جارى يا باريدن باران تغيير از بين برود همين قدر كه آب كر يا جارى به آن متصل شود و يا آب باران به آن برسد پاك مى شود و لازم نيست با آن مخلوط شود.

«59» اگر چيز نجس را در كر يا جارى آب بكشند، آبى كه بعد از بيرون آوردن از آن مى ريزد پاك و پاك كننده است.

«60» آبى كه پاك بوده و معلوم نيست نجس

ص: 23

شده يا نه، پاك است و پاك كننده نيز هست. و آبى كه نجس بوده و معلوم نيست پاك شده يا نه، نجس است.

«61» نيم خورده سگ، خوك و كافر، نجس و خوردن آن حرام است. و نيم خورده حيوانات حرام گوشت، پاك است ولى خوردن آن مكروه مى باشد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 19

است.

«67» اگر براى آن كه نامحرم او را نبيند ناچار شود رو به قبله يا پشت به قبله بنشيند، بايد رو به قبله يا پشت به قبله بنشيند. و نيز اگر از جهت ديگر ناچار باشد كه رو به قبله يا پشت به قبله بنشيند مانعى ندارد.

«68» احتياط واجب آن است كه بچه را در وقت تخلى رو به قبله يا پشت به قبله ننشانند، ولى اگر خود بچه بنشيند جلوگيرى از او واجب نيست.

«69» تخلى در چهار مكان حرام است:

1- در كوچه هاى بن بست، در صورتى كه صاحبانش اجازه نداده باشند.

2- در ملك كسى كه اجازه تخلى نداده است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 20

3- در جايى كه براى عده مخصوصى وقف شده است، مثل بعضى از مدرسه ها.

4- روى قبر مؤمنين يا ساير مقامات مقدسه دينى ومذهبى، در صورتى كه بى احترامى به آنان باشد.

«70» در سه صورت مخرج غائط فقط با آب پاك مى شود:

1- با غائط نجاست ديگرى مثل خون بيرون آمده باشد.

2- نجاستى از خارج به مخرج غائط رسيده باشد.

3- اطراف مخرج بيشتر از مقدار معمول آلوده شده باشد.

در غير اين سه صورت مى شود مخرج را با آب شست و يا به دستورى كه بعداً گفته مى شود با پارچه و سنگ و مانند اينها پاك كرد، اگر چه شستن با آب بهتر است.

«71» مخرج بول با غير آب پاك نمى شود، و اگر بعد از برطرف شدن بول يك مرتبه بشويند كافى است. ولى كسانى كه بولشان از غير مجراى طبيعى مى آيد و يا اينكه از مخرج طبيعى مى آيد ولى از

ص: 25

محلى كه معمولًا نجس مى شود به جاهاى ديگر نيز برسد، احتياط واجب آن است كه بعد از برطرف شدن بول دو مرتبه بشويند. و زن نيز حكم مرد را دارد.

«72» اگر مخرج غائط را با آب بشويند، بايد چيزى از غائط در آن نماند، ولى باقى ماندن رنگ و بوى آن مانعى ندارد. و اگر در دفعه اول طورى شسته شود كه ذره اى از غائط در آن نماند، دوباره شستن لازم نيست.

«73» هرگاه با سنگ و كلوخ و مانند اينها، غائط را از مخرج با شرايطى كه ذكر مى شود، برطرف كنند، بنا بر اظهر مخرج پاك مى شود و نماز خواندن مانعى ندارد و چنانچه چيزى هم به آن برسد، نجس نمى شود و ذره هاى كوچك و لُزوجت محل، اشكال ندارد مگر اينكه آن مقدارى كه معمولًا به وسيله سنگ و كهنه از بين مى رود باقى بماند.

«74» لازم نيست با سه سنگ يا سه پارچه مخرج را پاك كنند بلكه با اطراف يك سنگ يا يك پارچه هم كافى است، بلكه اگر با يك مرتبه هم غائط برطرف شد كفايت مى كند، و اگر با سرگين يا استخوان پاك كنند بنا بر اظهر پاك مى شود.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 21

«75» پاك كردن مخرج غائط با چيزهاى مقدس كه احترام آنها لازم است مانند كاغذى كه اسم خدا يا پيامبران بر آن نوشته شده حرام است و ممكن است در صورت علم و عمد موجب كفر شود كه در اين صورت به سبب كافر شدن تمام بدن نجس مى شود. ولى در صورت عدم علم و عمد، يا غفلت يا خوانا نبودن نوشته، اظهر حصول

ص: 26

طهارت است.

«76» اگر شك كند مخرج را تطهير كرده يا نه، اگر چه هميشه بعد از بول يا غائط فوراً تطهير مى كرده، احتياط واجب آن است كه خود را تطهير نمايد.

«77» اگر بعد از نماز شك كند كه قبل از نماز، مخرج را تطهير كرده يا نه، نمازى كه خوانده صحيح است، ولى براى نمازهاى بعد بايد تطهير كند.

بيرون آيد كه نداند پاك است يا نه، نجس مى باشد و چنانچه وضو گرفته باشد، باطل مى شود.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 22

ولى اگر شك كند استبرائى كه كرده درست بوده يا نه و رطوبتى از او بيرون آيد كه نداند پاك است يا نه، پاك مى باشد و وضو را هم باطل نمى كند.

«80» كسى كه استبراء نكرده اگر به واسطه آن كه مدتى از بول كردن او گذشته، يقين كند بول در مجرا نمانده است و رطوبتى ببيند و شك كند كه پاك است يا نه، آن رطوبت پاك مى باشد و وضو را هم باطل نمى كند.

«81» اگر انسان بعد از بول استبراء كند و وضو بگيرد، چنانچه بعد از وضو رطوبتى ببيند كه بداند يا بول است يا منى، واجب است احتياطاً غسل كند و وضو هم بگيرد. ولى اگر وضو نگرفته باشد، فقط گرفتن وضو كافى است.

«82» براى زن استبراء از بول نيست و اگر رطوبتى ببيند و شك كند كه پاك است يا نه، پاك مى باشد و وضو و غسل او را هم باطل نمى كند.

درب خانه و زير درختى كه ميوه مى دهد، مكروه است؛ و چيز خوردن و توقف زياد در مكان تخلى و تطهير كردن با دست راست نيز مكروه مى باشد. و همچنين است حرف زدن در حال تخلى؛ ولى اگر ناچار باشد يا ذكر خدا بگويد كراهت ندارد.

«85» ايستاده بول كردن و بول كردن در زمين سخت و سوراخ جانوران و در آب، خصوصاً آبِ ايستاده، مكروه است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 23

«86» خوددارى كردن از بول و غائط مكروه است، و اگر به حدّى ضرر برساند كه در حكمِ ضرر زدنِ حرام باشد، نبايد خوددارى كند.

«87» مستحب است انسان پيش از نماز و پيش از خواب و پيش از جماع و بعد از بيرون آمدن منى، بول كند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 24

به خوردنِ فقط نجاست انسان بدون اختلاط به چيز ديگرى، پيدا كرده، تا زمانى كه استبراء نشده است نجس است. و نيز حيوانى كه انسان آن را وَطْى كرده، يعنى با آن نزديكى نموده، و

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 25

گوسفندى كه گوشت آن از خوردن شير خوك روئيده شده است، ممكن است ملحق به نجاستخوار باشد.

از كشورهاى غيراسلامى مى آورند، اگر انسان يقين به نجاست آنها نداشته باشد پاك است.

«99» گوشت و پيه و چرمى كه در بازار مسلمانان فروخته مى شود پاك است

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 26

و همچنين است اگر يكى از اينها در دست مسلمان باشد. ولى اگر بدانند آن مسلمان از كافر گرفته و رسيدگى نكرده كه از حيوانى است كه به دستور شرع كشته شده يا نه، نجس مى باشد.

طورى شود كه ديگر به آن خون نگويند پاك است، و اگر به آن خون بگويند نجس است. و در صورتى كه ناخن يا پوست سوراخ شود، اگر مشقت ندارد بايد براى وضو و غسل، خون را بيرون آورند و اگرمشقت دارد بايد اطراف آن را به طورى كه نجاست زياد نشود بشويند و پارچه يا چيزى مثل پارچه بر آن بگذارند و رويش دست تر بكشند همان طورى كه وضو يا غسل جبيره اى مى نمايند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 27

«106» اگر انسان نداند كه زير پوست خون مرده يا گوشت به واسطه كوبيده شدن به آن حالت در آمده، پاك است.

«107» اگر موقع جوشيدن غذا ذره اى خون در آن بيفتد، تمام غذا و ظرف آن نجس مى شود؛ و جوشيدن و حرارت و آتش، پاك كننده آن نيست.

«108» زردابه اى كه درحال بهبودى زخم در اطراف آن پيدا مى شود، اگر معلوم نباشد كه با خون مخلوط است و به آن خون زرد نيز نگويند، پاك است. اما اگر قبلًا مى دانستيم خون بوده ولى حالا شك در خون بودن آن داشته باشيم، نجس است.

كسى كه يكى از ضروريّات دين اسلام مثل نماز يا روزه را با علم به اينكه ضرورى دين است انكار نمايد، نجس مى باشد. و اگر از روى تقصير نداند و انكار نمايد، احتياطاً بايد از او اجتناب كرد.

«111» تمام بدن كافر، حتى مو، ناخن و رطوبتهاى او نجس است.

«112» اگر پدر و مادر و جد و جده بچه نابالغ، كافر باشند، آن بچه هم نجس است؛ و اگر يكى از اينها مسلمان باشد بچه نيز پاك است.

«113» كسى كه معلوم نيست مسلمان است يا نه، پاك مى باشد ولى احكام

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 28

ديگر مسلمانان را ندارد، مثلًا نمى تواند زن مسلمان بگيرد و نبايد در قبرستان مسلمانان دفن شود.

«114» اگر كسى (اعم از مسلمان و غيرمسلمان) به يكى از دوازده امام عليهم السلام دشنام دهد، يا با آنان دشمنى نمايد، نجس است.

خرما، مويز، كشمش و آب آنها اگر خود بخود يا با پختن جوش بيايند، پاك بودن و خوردن آن محل اشكال است.

نجاستخوار شوند، اجتناب از عرق آنها لازم نيست.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 30

كه به ديگرى نرسد، چيزى كه پاك بوده نجس نمى شود. ولى اگر دست انسان به بدن ميّتى كه هنوز او را غسل نداده اند برسد اگر چه بدن ميت خشك باشد، احتياط در اين است كه دست را بشويد.

«128» اگر چيز پاكى به نجس برسد و انسان شك كند كه هردو يا يكى از آنها تر بوده يا نه، آن چيز پاك، نجس نمى شود.

«129» دو چيزى كه انسان نمى داند كدام پاك و كدام نجس است، اگر چيز پاكى با رطوبت به يكى از آنها برسد نجس نمى شود. ولى اگر يكى از آنها قبلًا نجس بوده و انسان نداند پاك شده يا نه، چنانچه چيز پاكى با رطوبت به آن برسد نجس مى شود.

«130» زمين و پارچه و مانند اينها اگر رطوبت داشته باشد، هر قسمتى كه نجاست به آن برسد نجس مى شود و جاهاى ديگر آن پاك است. و همچنين است خيار و خربزه و مانند اينها.

«131» هرگاه شيره و روغن، مايع باشد به طورى كه اگر قدرى از آن برداشته شود جاى آن پُر مى شود، همين كه يك نقطه از آن نجس شد، تمام آن نجس مى شود. ولى اگر مايع نباشد و يا اينكه مايع باشد ولى نجاست به جاى ديگر سرايت نكند نجس نمى شود.

«132» اگر مگس يا حيوانى مانند آن، روى چيز نجسى كه تر است بنشيند و بعد روى چيز پاكى كه آن هم تر است بنشيند، چنانچه انسان بداند نجاست همراه آن حيوان بوده، چيز پاك نجس مى شود و اگر نداند پاك است.

«133» اگر جايى از بدن كه عرق دارد نجس شود و عرق از آنجا به

ص: 36

جاى ديگر برود، هرجا كه عرق نجس به آن برسد نجس مى شود، و اگر عرق به جاى ديگر

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 32

نرود جاهاى ديگر بدن پاك است.

«134» اخلاطى كه از بينى يا گلو مى آيد، اگر خون داشته باشد، جايى كه خون دارد نجس و بقيه آن پاك است پس اگر به بيرون دهان يا بينى برسد، مقدارى را كه انسان يقين دارد جاى نجسِ اخلاط به آن رسيده نجس است؛ و محلى را كه شك دارد جاى نجس به آن رسيده يا نه، پاك مى باشد.

«135» اگر آفتابه اى را كه ته آن سوراخ است روى زمين نجس بگذارند، چنانچه آب طورى زير آن جمع گردد كه با آب آفتابه يكى حساب شود، آب آفتابه نجس مى شود. ولى اگر آب آفتابه از داخل به بيرون با فشار جريان داشته باشد يا احتمال برود كه نجاست بيرون به داخل سرايت نمى كند، حتى اگر سطح آب بيرون و داخل مساوى هم باشد، آب آفتابه نجس نمى شود.

كه عين مركب نجس از بين برود و ورق متنجس به آن، آب كشيده شود.

«140» احتياط واجب آن است كه از دادن قرآن به كافر خوددارى كنند و اگر قرآن در دست اوست در صورت امكان از او بگيرند.

«141» اگر ورق قرآن يا چيزى كه احترام آن لازم است، مثل كاغذى كه اسم خدا يا پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم يا امام عليه السلام بر آن نوشته شده، در مستراح بيفتد، بيرون آوردن

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 33

و آب كشيدن آن اگر چه خرج داشته باشد بر كسى كه آن را انداخته واجب است و اگر او اين كار را نكرد يا نتوانست انجام دهد، بر ديگران واجب مى شود و خرج آن از بيت المال داده مى شود. و اگر بيرون آوردن آن ممكن نباشد، كسانى كه مطلع هستند نبايد به آن مستراح بروند تا يقين كنند آن ورق پوسيده شده است. ولى وجوب اعلام، محل تأمل است. و همچنين اگر تُربت در مستراح بيفتد و بيرون آوردن آن ممكن نباشد، تا وقتى يقين نكرده اند كه كاملًا از بين رفته، نبايد به آن مستراح بروند.

«142» خوردن و آشاميدن چيز نجس حرام است و نيز خورانيدن عين نجس به اطفال در صورتى كه ضرر داشته باشد، حرام مى باشد بلكه اگر ضرر هم نداشته باشد بنا بر احتياط واجب بايد از آن خوددارى كنند؛ و همچنين است چيزهايى كه پاك است ولى خوردنش حرام است، بنا بر احتياط. ولى خوراندن غذاهايى كه نجس شده است به طفل حرام نيست امّا احتياط مستحب در اجتناب است.

«143» فروختن و عاريه دادن

ص: 38

چيز نجسى كه مى شود آن را آب كشيد، اگر نجس بودن آن را به طرف نگويند، اشكال ندارد ولى چنانچه انسان بداند كه عاريه گيرنده يا خريدار آن را در خوردن و آشاميدن استعمال مى كند بايد نجاستش را به آنها بگويد. و اگر بداند كه آن را در كار حرامى استعمال مى كند اصل فروختن يا عاريه دادن محل اشكال است.

«144» اگر انسان ببيند كسى چيز نجسى را مى خورد يا با لباس نجس نماز مى خواند، لازم نيست به او بگويد مگر اين كه با او طورى معاشرت داشته باشد كه اگر نگويد لوازم مشترك بين آندو نجس خواهد شد.

«145» اگر جايى از خانه يا فرش كسى نجس باشد و ببيند بدن يا لباس يا چيز ديگر كسانى كه وارد خانه او مى شوند با رطوبت به جاى نجس رسيده است لازم نيست به آنان بگويد مگر اينكه مثل مسأله فوق با آنها معاشرت داشته باشد.

«146» اگر صاحبخانه در بين غذا خوردن بفهمد غذا نجس است، بايد به مهمانها بگويد. اما اگر يكى از مهمانها بفهمد، لازم نيست به ديگران خبر دهد ولى چنانچه طورى با آنان معاشرت دارد كه مى داند به واسطه نگفتن، لوازم خود او هم

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 34

نجس مى شود بايد بعد از غذا به آنان بگويد.

«147» چيز نجسى كه انسان شك دارد پاك شده يا نه، نجس است و چيز پاك را اگر شك كند نجس شده يا نه، پاك است. و اگر چه بتواند نجس بودن يا پاك بودن آن را بفهمد لازم نيست جستجو كند.

«148» اگر بداند يكى از دو ظرف يا دو لباس

ص: 39

كه از هردو استفاده مى كند، نجس شده و نداند كدام است، بايد از هردو اجتناب كند.

«149» اگر چيزى را كه عاريه گرفته نجس شود، اگر بداند كه صاحبش آن چيز را در خوردن و آشاميدن استعمال مى كند، واجب است به او بگويد.

«150» بچه مميّزى كه خوب و بد را مى فهمد اگر چه زمان تكليفش هم نزديك باشد، اگر بگويد چيزى را آب كشيدم، بايد دوباره آن را آب كشيد مگر اينكه انسان بداند آن را درست آب كشيده است. ولى اگر بگويد چيزى كه در اختيار اوست نجس است، احتياط واجب آن است كه از آن اجتناب كنند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 35

آب كمتر از كر شرطهاى ديگرى هم دارد كه بعداً گفته مى شود.

«152» ظرفى كه به غير بول نجس شده اگر يك مرتبه شسته شود پاك مى شود

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 36

حتى اگر با آب قليل باشد بنا بر اقوى؛ ولى ظرفى را كه سگ ليسيده يا از آن، آب يا چيز مايع ديگر خورده، اظهر اين است كه اگر با خاكِ ممزوج با آب، خاك مالى شود، و بعد از آن دو مرتبه با آب قليل، يا يك مرتبه با آب كر يا جارى شسته شود كافى است. و احوط آن است كه قبل از همه اينها با خاك تنها خاك مالى شود. و همچنين ظرفى را كه آب دهان سگ در آن ريخته شود بنا بر احتياط بايد پيش از شستن خاك مال كرد.

«153» اگر دهانه ظرفى كه سگ دهن زده، تنگ باشد و به راحتى نشود آن را خاك مال كرد، چنانچه ممكن است بايد پارچه به چوبى بپيچند و به وسيله آن، خاك را درون آن ظرف بمالند، و در غير اين صورت پاك شدن ظرف اشكال دارد، ولى ممكن است خاك مالى را با حركت دادن شديدِ خاكِ ممزوج با آب در همه اطراف داخل ظرف انجام داد.

«154» ظرفى را كه خوك از آن چيز مايع بخورد، با آب قليل بنا بر احتياط بايد هفت مرتبه شست و در كر و جارى نيز بنا بر احتياط واجب هفت مرتبه بايد شست، و بنا بر اظهر لازم نيست آن را خاك مال كنند، و نيز بنا بر احتياط واجب ليسيدن خوك مانند آب خوردن آن است.

«155» اگر بخواهند ظرفى را كه به شراب

ص: 41

نجس شده با آب قليل آب بكشند، بنا بر احتياط بايد سه مرتبه بشويند، ولى بنا بر اقوى شستن يك مرتبه كافى است.

«156» كوزه اى كه از گل نجس ساخته شده و يا آب نجس در آن فرو رفته اگر در آب كر يا جارى بگذارند، به هر جاى آن كه آب برسد پاك مى شود. و اگر بخواهند باطن آن هم پاك شود، بايد بخشكانند و بعد به قدرى در آب كر يا جارى بگذارند كه آب به تمام آن فرو رود و احتياط مستحب اين است كه دو مرتبه بلكه سه مرتبه در آب به همين صورت قرار دهند، مخصوصاً اگر به شراب و يا مردن موش بزرگ صحرايى نجس شود.

«157» ظرفى را كه به غير بول نجس شده با آب قليل به دو صورت مى توان آب كشيد:

اول: آن كه بنا بر اقوى يك مرتبه از آب پر كنند و خالى كنند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 37

دوم: يك بار قدرى آب در آن بريزند، و آب را طورى در آن بگردانند كه به جاهاى نجس آن برسد و بيرون بريزند.

و اگر به بول نجس شده باشد اين كار را دو بار انجام دهند.

«158» اگر ظرف بزرگى مثل پاتيل و خمره نجس شود، چنانچه يك مرتبه آن را از آب پر كنند و خالى كنند بنا بر اظهر پاك مى شود؛ و همچنين است اگر يك مرتبه از بالا آب در آن بريزند، به طورى كه تمام اطراف آن را بگيرد؛ و بايد آبى كه ته آن جمع مى شود بيرون آورند.

«159» اگر مِس نجس و مانند آن راآب كنند

ص: 42

وآب بكشند ظاهرش پاك مى شود.

«160» تنورى كه به بول نجس شده است، اگر دو مرتبه از بالا آب در آن بريزند به طورى كه تمام اطراف آن را بگيرد پاك مى شود. و در غير بول اگر بعد از برطرف شدن نجاست يك مرتبه به دستورى كه گفته شده آب در آن بريزند كافى است. و بهتر است كه گودالى ته آن حفر كنند تا آب ها در آن جمع شود و بيرون بياورند، بعد آن گودال را با خاك پاك پر كنند.

«161» اگر چيز نجس را بعد از برطرف كردن عين نجاست يك مرتبه در آب كر يا جارى فرو برند كه آب به تمام جاهاى نجس آن برسد، پاك مى شود؛ و احتياط واجب آن است كه فرش و لباس و مانند اينها را اگر با آب قليل شسته شود طورى فشار يا حركت دهند كه آب داخل آن خارج شود.

«162» اگر بخواهند چيزى را كه به بول نجس شده با آب قليل آب بكشند، چنانچه يك مرتبه آب روى آن بريزند و از آن جدا شود، و در صورتى كه بول در آن چيز نمانده باشد، يك مرتبه ديگر آب روى آن بريزندپاك مى شود، ولى در لباس و فرش و مانند اينها بايد بعد از هردفعه فشار دهند تا غُساله آن بيرون آيد (و غساله آبى است كه معمولًا در وقت شستن و بعد از آن، از چيزى كه شسته مى شود خود به خود يا به وسيله فشار مى ريزد).

«163» اگر چيزى به بول پسر شيرخوارى كه غذاخور نشده نجس شود، چنانچه يك مرتبه آب روى آن بريزند كه به تمام جاهاى

ص: 43

نجس آن برسد پاك مى شود و شستن و فشار دادن آن لازم نيست؛ و بنا بر احوط بايد شير كافر و شير

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 38

نجس و شير غير پسر نيز نخورده باشد؛ و احوط اين است كه به وسيله آب ريختن خود بول از بين برود يا اينكه قبلًا خشك شده باشد.

«164» اگر چيزى به غير بول نجس شود، چنانچه بعد از برطرف كردن نجاست يك مرتبه آب روى آن بريزند و از آن جدا شود پاك مى گردد. و نيز اگر در دفعه اولى كه آب روى آن مى ريزند نجاست آن برطرف شود و بعد از برطرف شدن نجاست هم آب روى آن بيايد پاك مى شود. و اگر با آب قليل چيزى را مى خواهند پاك كنند بهتر اين است كه دو مرتبه آن را بشويند ولى در هرصورت لباس و مانند آن را بايد فشار دهند تا غساله آن بيرون آيد.

«165» اگر حصير نجس را كه با نخ بافته شده در آب كر يا جارى فرو برند، بعد از برطرف شدن عين نجاست اگر آب به همه جاى نجس رسيده باشد پاك مى شود.

و اگر با آب قليل آب بكشند در هردفعه كه شسته مى شود، بنا بر احوط بايد غساله را خارج كنند.

«166» اگر ظاهر گندم، برنج، صابون و مانند اينها نجس شود، به وسيله آب قليل يا فروبردن در آب كر و جارى پاك مى شود؛ و اگر باطن آنها نجس شود با آب قليل ظاهر آنها پاك مى شود ولى باطن آنها پاك نمى شود، مگر اينكه در كر يا جارى به قدرى بماند كه آب به باطن آنها

ص: 44

نفوذ كند يعنى آب به هرجايى از باطن كه يقين دارد نجاست به آنجا رسيده بود، برسد؛ و بنا بر احوط بايد آب مطلق به باطن آنها برود نه آب مضاف، و قبلًا آنها را براى تطهير باطن خشك كنند.

«167» اگر انسان شك كند كه آب نجس به باطن صابون رسيده يا نه، باطن آن پاك است.

«168» اگر ظاهر برنج و گوشت يا چيزى مانند اينها نجس شده باشد، چنانچه آن را در ظرفى بگذارند و يك مرتبه آب روى آن بريزند و خالى كنند پاك مى شود، و ظرف آن هم پاك مى گردد. ولى اگر بخواهند لباس يا چيزى را كه فشار لازم دارد در ظرفى بگذارند و آب بكشند، بايد بعد از آن كه آب روى آن مى ريزند آن را فشار دهند و ظرف را كج كنند، تا غساله اى كه در آن جمع شده بيرون بريزد.

«169» لباس نجسى را كه به نيل و مانند آن رنگ شده اگر در آب كر يا جارى فرو

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 39

برند و آب پيش از آنكه به واسطه رنگ پارچه مضاف شود به تمام آن برسد، آن لباس پاك مى شود اگر چه موقع فشار دادن، آب مضاف يا رنگين از آن بيرون آيد. و همچنين است در شستن با آب قليل با ساير شرايط.

«170» اگر لباسى را در آب كر يا جارى آب بكشند و بعد مثلًا لجن در آن ببينند، چنانچه احتمال ندهند كه جلوگيرى از رسيدن آب كرده، آن لباس پاك است.

«171» اگر بعد از آب كشيدن لباس و مانند آن، خرده گِل يا اشنان در آن

ص: 45

ديده شود پاك است؛ ولى اگر آب نجس به باطن گل يا اشنان رسيده باشد ظاهر گل و اشنان پاك و باطن آنها نجس است (اشنان گياهى است كه در شستشو استفاده مى شود).

«172» هرچيز نجس، تا عين نجاست را از آن برطرف نكنند پاك نمى شود، ولى اگر بو يا رنگ نجاست در آن مانده باشد اشكال ندارد، پس اگر خون را از لباس برطرف كنند و لباس را آب بكشند و رنگ خون در آن بماند پاك مى باشد؛ اما چنانچه به واسطه بو يا رنگ يقين كنند يا احتمال دهند كه ذره هاى نجاست در آن چيز مانده، نجس است.

«173» حناى نجس را اگر به سر يا ريش ببندند، بعد از شستن ريش و سر، رنگ آن پاك است. و آنچه از اجزاء كوچك آن باقى بماند، بعد از شستن، ظاهر آنها پاك مى شود.

«174» اگر نجاست بدن را در آب كر يا جارى برطرف كنند، بدن پاك مى شود و بيرون آمدن و دوباره در آب رفتن لازم نيست.

«175» غذاى نجسى كه لاى دندان ها مانده، اگر آب در دهان بگردانند و به تمام غذاى نجس برسد پاك مى شود در صورتى كه يقين كند آب مطلق به همه جاى نجس رسيده، با تعدد در آنچه تعدد در آن لازم است.

«176» اگر موى سر و صورت را با آب قليل آب بكشند، بنا بر احتياط واجب بايد فشار دهند كه غساله آن جدا شود اگر چه محتاج به تعدد شستن نباشد در صورتى كه آب در لابلاى موها فرو رفته باشد.

«177» اگر جايى از بدن يا لباس را با آب قليل آب بكشند،

ص: 46

اطراف آن جا كه

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 40

متصل به آن است و معمولًا موقع آب كشيدن آن جا نجس مى شود، با پاك شدن جاى نجس پاك مى شود؛ و در صورتى كه بيش از يك مرتبه بايد شسته شود، آب دوم بايد به تمام جاهايى كه آب اول رسيده و با آن نجس شده بود برسد؛ و همچنين است اگر چيز پاكى را پهلوى چيز نجس بگذارند و روى هر دو آب بريزند. پس اگر براى آب كشيدن يك انگشت نجس، روى همه انگشت ها آب بريزند و آب نجس به همه آنها برسد، بعد از پاك شدن انگشت نجس، تمام انگشت ها پاك مى شوند.

«178» چيز نجسى را كه عين نجاست در آن نيست، اگر زير شيرى كه متصل به كُر است يك دفعه بشويند، پاك مى شود؛ و نيز اگر عين نجاست در آن باشد، چنانچه عين نجاست آن، زير شير يا به وسيله ديگر برطرف شود و آبى كه از آن چيز مى ريزد بو يا رنگ يا مزه نجاست نگرفته باشد، با آب شير پاك مى گردد. امّا اگر آبى كه از آن مى ريزد در اول زمان اتصال، بو يا رنگ يا مزه نجاست گرفته باشد، بايد به قدرى آب شير روى آن بريزند تا در آبى كه از آن جدا مى شود بو يا رنگ يا مزه نجاست نباشد.

«179» اگر چيزى را آب بكشد و يقين كند پاك شده و بعد شك كند كه عين نجاست را از آن برطرف كرده يا نه، چنانچه موقع آب كشيدن متوجه برطرف كردن عين نجاست بوده، آن چيز پاك است؛ و اگر متوجه برطرف كردن عين

ص: 47

نجاست نبوده بنا بر احتياط واجب بايد دوباره آن را آب بكشد، مگر آن كه احتمال بدهد كه بعد از علم به نجاست متوجه بوده كه بايد عين را برطرف نمايد.

«180» زمينى كه آب روى آن جارى نمى شود، اگر نجس شود، با آب قليل پاك نمى گردد بلكه فقط ظاهر آن پاك مى شود. و زمينى كه روى آن شن يا ريگ باشد، چون آبى كه روى آن مى ريزند از آن جدا شده و در شن و ريگ فرو مى رود، با آب قليل پاك مى شود، اما زير ريگ ها نجس مى ماند.

«181» زمين سنگفرش و آجرفرش و زمين سختى كه آب در آن فرو نمى رود، اگر نجس شود، با آب قليل پاك مى گردد، ولى براى اخراج غساله بايد به قدرى آب روى آن بريزند كه جارى شود. و چنانچه آبى كه روى آن ريخته اند از سوراخى بيرون رود همه زمين پاك مى شود. و اگر بيرون نرود جايى كه آب ها جمع مى شود

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 41

نجس مى ماند، و براى پاك شدن آنجا بايد گودالى حفر كنند، كه آب در آن جمع شود؛ بعد آب را بيرون بياورند و گودال را با خاك پاك پر كنند.

«182» اگر ظاهر سنگ نمك و مانند آن نجس شود، با آب كمتر از كر هم پاك مى شود.

«183» اگر از شكر آب شده نجس، قند بسازند و در آب كر يا جارى بگذارند پاك نمى شود.

اين زمينى كه آلوده به بول شده و هنوز تطهير نشده، پاك كننده نيست، هرچند خشك شده باشد.

دوم: آن كه زمين خشك باشد و رطوبتى كه سرايت به جاى ديگر كند نداشته باشد بنا بر احوط.

سوم: آن كه اگر عين نجس مثل خون و بول، يا متنجس مثل گلى كه نجس شده در كف پا و ته كفش باشد، به واسطه راه رفتن يا ماليدن پا به زمين يا به هرسبب ديگرى برطرف شود.

چهارم: آن كه زمين بايد خاك يا سنگ يا آجر فرش و مانند اينها باشد، پس با راه رفتن روى فرش و حصير و سبزه، كف پا و ته كفش نجس پاك نمى شود.

پنجم: آنكه كف پا و ته كفش به واسطه راه رفتن نجس شده باشد، پس اگر به واسطه غير راه رفتن نجس شده باشد، بنا بر اظهر به واسطه راه رفتن پاك نمى شود.

«185» پاك شدن كف پا و ته كفش نجس، به واسطه راه رفتن روى آسفالت و روى زمينى كه با چوب فرش شده يا هرچيزى كه به آن زمين نگويند، محل اشكال است، و اظهر بقاء نجاست است.

«186» بعد از برطرف شدن عين نجاست، بنا بر اظهر تماس كف پا و ته كفش

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 42

با زمين كافى است اگرچه راه رفتن و ماليدن صدق ننمايد. ولى براى پاك شدن كف پا و ته كفش بهتر است پانزده قدم يا بيشتر راه بروند اگرچه به كمتر از پانزده قدم يا ماليدن پا به زمين، عين نجاست برطرف شود.

«187» لازم نيست كف پا و ته كفش نجس، تر

ص: 49

باشد بلكه اگر خشك هم باشد به وسيله راه رفتن پاك مى شود.

«188» بعد از آن كه كف پا يا ته كفش نجس به راه رفتن پاك شد مقدارى از اطراف آن هم كه معمولًا به گل آلوده مى شود پاك مى گردد.

«189» كسى كه با دست و زانو راه مى رود، اگر دست يا زانوى او نجس شود، با راه رفتن پاك مى گردد. و همچنين است ته عصا و ته پاى مصنوعى و نعل چهارپايان و چرخ اتومبيل و گارى و مانند اينها بنا بر اظهر.

«190» اگر بعد از راه رفتن، بو يا رنگ نجاست در كف پا يا ته كفش بماند اشكال ندارد ولى ذرّه هاى كوچك كه معلوم باشد اشكال دارد.

«191» درون كفش و مقدارى از كف پا كه به زمين نمى رسد به واسطه راه رفتن پاك نمى شود، ولى جورابى كه به جاى كفش از آن استفاده مى شود با راه رفتن پاك مى شود اگر چه جوراب از پوست درست نشده باشد.

چيز پاك نمى شود، ولى اگر ابر به قدرى نازك باشد كه از تابيدن آفتاب جلوگيرى نكند اشكال ندارد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 43

4- آفتاب به تنهايى چيز نجس را خشك كند، پس اگر مثلًا چيز نجس به واسطه باد و آفتاب خشك شود پاك نمى گردد. ولى اگر باد به قدرى كم باشد كه نگويند به خشك شدن چيز نجس كمك كرده، اشكال ندارد.

5- آفتاب مقدارى از زمين و ساختمان را كه نجاست به آن فرو رفته، يك مرتبه با هم خشك كند. پس اگر يك بار بر زمين و ساختمان نجس بتابد و روى آن را خشك كند و دفعه ديگر زير يا درون آن را خشك نمايد، فقط روى آن پاك مى شود و زير و درون آن نجس مى ماند.

«193» منقولاتى كه در اصل از زمين بوده ولى به صورتى درآمده كه در حال حاضر به آن «زمين» نمى گويند، مثل كوزه و تسبيح و مُهر، به آفتاب پاك نمى شود؛ و آنچه در حال حاضر از زمين شمرده مى شود مانند پاره سنگ و امثال آن، با آفتاب پاك مى شود، هرچند منقول (قابل نقل و انتقال) باشد.

«194» آفتاب، درخت و گياه و حصير نجس را پاك مى كند.

«195» اگر آفتاب به زمين نجس بتابد، بعد انسان شك كند كه زمين موقع تابيدن آفتاب تر بوده يا نه، و يا شك كند كه ترى آن به واسطه آفتاب خشك شده يا نه، و يا شك كند كه پيش از تابش آفتاب، عين نجاست از آن برطرف شده يا نه، آن زمين نجس است. مگر اينكه از قبيل شك در تطهيراتى باشد كه زمان

ص: 51

آن گذشته و در زمان تطهير شك نكرده است، يا شك كند كه چيزى مانع تابش آفتاب بوده يا نه، كه در اين صورت پاك است.

«196» اگر آفتاب به يك طرف ديوار نجس بتابد، طرفى كه آفتاب به آن نتابيده پاك نمى شود.

است.

«202» سركه اى كه از انگور و كشمش وخرماى نجس درست كنند نجس است.

و در طهارت آن بعد از انقلاب به شراب و انقلاب شراب به سركه، تأمل است.

«203» اگر پوشال ريز انگور يا خرما با آنها باشد و سركه بريزند اشكال ندارد. و نيز اگر پيش از آن كه خرما و كشمش و انگور سركه شود خيار و بادنجان و مانند اينها در آن بريزند بنا بر اظهر اشكال ندارد.

در صورتى كه علم به جوشيدن حاصل نشود پاك است.

او نباشد، آن لباس نجس است؛ ولى اگر در بدن او باشد، بنا بر اظهر پاك مى شود.

«212» اگر كافر شهادتين بگويد، و انسان نداند قلباً مسلمان شده يا نه، پاك است. ولى اگر بداند قلباً مسلمان نشده نجس بودن او خالى از وجه نيست.

باطن بدن انسان، مثل داخل دهان و بينى، مثلًا اگر خونى از لاى دندان بيرون آيد و در آب دهان از بين برود، آب كشيدن داخل دهان لازم نيست، ولى اگر دندان مصنوعى در دهان نجس شود، بايد آن را آب بكشند.

«220» اگر غذا لاى دندان مانده باشد و داخل دهان خون بيايد، چنانچه انسان نداند كه خون به غذا رسيده يا نه، آن غذا پاك است. و اگر خون به آن برسد ظاهر آن نجس مى شود.

يا دو عادل به پاك شدن آن خبر دهند، آن چيز پاك است؛ و همچنين است اگر كسى كه چيز نجس در اختيار او است بگويد آن چيز پاك شده، يا مسلمانى چيز نجس را آب كشيده باشد اگر چه معلوم نباشد درست آب كشيده يا نه.

«224» كسى كه وكيل شده است لباس انسان را آب بكشد و لباس هم در اختيار او باشد، اگر بگويد آب كشيدم، در صورتى كه ظن به خلافِ گفته او نباشد، آن لباس پاك است.

«225» اگر انسان حالى دارد كه در آب كشيدن چيز نجس يقين پيدا نمى كند، مى تواند به گمان اكتفا نمايد. و در صورتى كه مى تواند يقين تقديرى متعارف را تشخيص دهد آن مقدم است (يعنى با اين كه يقين پيدا نمى كند، به مقدارى بشويد كه ساير مسلمان ها مى شويند و بيش از آن لازم نيست).

احتياط است.

«228» ساختن ظرف طلا و نقره براى استعمالِ حرام، حرام است؛ و در غير اين صورت حرام نيست و نيز مزدى كه براى آن مى گيرند حرام نيست.

«229» خريد و فروش ظرف طلا و نقره براى غير استعمالات حرام اشكالى ندارد و پول و عوضى هم كه فروشنده مى گيرد حرام نيست.

«230» گيره استكان كه از طلا يا نقره مى سازند اگر بعد از برداشتن استكان، ظرف به آن گفته شود، استعمال آن، چه به تنهايى و چه با استكان حرام است، و اگر ظرف به آن گفته نشود استعمال آن مانعى ندارد.

«231» استعمال ظرفى كه روى آن را آب طلا يا آب نقره داده اند اشكال دارد، اگر چه به حدى نباشد كه دو ظرف متصل به حساب بيايد.

«232» اگر فلزى را با طلا يا نقره مخلوط كنند و ظرف بسازند، چنانچه مقدار آن فلز به قدرى زياد باشد كه عرفاً به آن ظرف، ظرف طلا يا نقره نگويند، استعمال آن مانعى ندارد.

«233» اگر انسان غذايى را كه در ظرف طلا يا نقره است در ظرف ديگر بريزد اين استعمال جايز است. ولى اگر بخواهد از ظرف دوم غذا بخورد و خالى كردن ظرف اول براى آن نباشد كه غذا خوردن از ظرف طلا يا نقره جايز نيست، اين استعمال حرام مى باشد.

«234» استعمال ظرف طلا يا نقره در حال ناچارى براى غير وضو و غسل اشكال ندارد.

«235» استعمال ظرفى كه معلوم نيست از طلا يا نقره است يا از چيز ديگر، اشكال ندارد.

«236» استعمال بادگير قليان و غلاف شمشير و كارد و قاب قرآن و عطردان و سرمه دان

ص: 58

اگر از طلا و نقره باشد خالى از اشكال نيست بلكه اظهر در عطردان و سرمه دان منع است.

و آب را به پوست هم برساند.

«6» شستن داخل بينى و مقدارى از لب و چشم كه در وقت بستن ديده

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 51

نمى شود واجب نيست، ولى براى آن كه يقين كند از جاهايى كه بايد شسته شود چيزى باقى نمانده، واجب است مقدارى از آنها را هم بشويد. و كسى كه نمى دانسته بايد اين مقدار را بشويد، اگر نداند در وضوهايى كه گرفته اين مقدار را شسته يا نه، نمازهايى كه خوانده صحيح است.

«7» بايد صورت و دست ها را از بالا به پايين شست و اگر از پايين به بالا بشويد و به همان شستن اكتفا كند، بلكه مطلقاً در بعضى موارد، وضو باطل است و احتياط واجب آن است كه در هرعضو ابتدا قسمت هاى بالاتر و سپس قسمت هاى پايين تر را بشويد و رعايت ترتيب عرفى، كافى است.

«8» اگر دست را تر كند و به صورت و دست ها بكشد، بايد بنا بر احتياط ترى دست به قدرى باشد كه به واسطه كشيدن دست، كمى آب بر آنها جارى شود.

«9» بعد از شستن صورت بايد دست راست و بعد از آن دست چپ را از آرنج تا سر انگشت ها بشويد به طورى كه دست ها كاملًا شسته شود.

«10» براى آن كه يقين كند آرنج را كاملًا شسته بايد مقدارى بالاتر از آرنج را هم بشويد.

«11» كسى كه پيش از شستن صورت، دست هاى خود را تا مچ شسته، در موقع شستن دست ها براى وضو بايد تا سر انگشتان را بشويد، و اگر فقط تا مچ را بشويد وضوى او باطل است.

«12» در وضو شستن صورت و

ص: 60

دست ها مرتبه اول واجب و مرتبه دوم مستحب و مرتبه سوم و بيشتر از آن حرام مى باشد و مقصود از هرمرتبه، شستن تمام عضو است.

«13» بعد از شستن هردو دست بايد جلو سر را با ترى آب وضو كه در دست مانده مسح كند. اگر ترى در دست نمانده باشد وظيفه اش در مسأله 257 بيان خواهد شد. و احتياط واجب در مسح سر از بالا به پايين است؛ و مسح كردن با دست راست بهتر است.

«14» جلوى سر (يك قسمت از چهار قسمت سر، كه مقابل پيشانى است) جاى مسح مى باشد و هرجاى اين قسمت را به هراندازه مسح كند كافى است، اگر

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 52

چه احتياط مستحب آن است كه از درازا به اندازه درازاى يك انگشت و از پهنا به اندازه پهناى سه انگشت بسته مسح نمايد، و واجب است در صورت امكان مسح با كف دست باشد نه با پشت آن.

«15» لازم نيست مسح سر بر پوست آن باشد بلكه بر موى جلو سر هم صحيح است ولى كسى كه موى جلو سر او به اندازه اى بلند است كه اگر مثلًا شانه كند به صورتش مى ريزد، يا به جاهاى ديگر سر مى رسد، بايد بيخ موها را مسح كند يافرق سر را باز كرده پوست سر را مسح نمايد. و اگر مقدارى را كه به صورت مى ريزد يا به جاهاى ديگر سر مى رسد جلو سر جمع كند و بر آنها مسح نمايد، يا بر موى جاهاى ديگر سر، كه جلو آن آمده مسح كند باطل است.

«16» بعد از مسح سر بايد با ترى آب وضو كه

ص: 61

در دست مانده روى پاها را از سر يكى از انگشت ها تا برآمدگى روى پا مسح كند. و احتياط مستحب اين است كه تا مَفصل پا مسح نمايد.

«17» پهناى مسح پا به هر اندازه باشد كافى است، ولى بهتر آن است كه به اندازه پهناى سه انگشت بسته مسح نمايد، و بهتر از آن مسح تمام روى پا است.

«18» اگر در مسح پا، همه دست را روى همه پا بگذارد و كمى بكشد صحيح است.

«19» در مسح سر و روى پا بايد دست را روى آنها بكشد پس اگر دست را نگهدارد و سر يا پا را به آن بكشد وضو باطل است؛ ولى اگر موقعى كه دست را مى كشد سر يا پا مختصرى حركت نمايد اشكال ندارد.

«20» جاى مسح بايد خشك باشد، و اگر به قدرى تر باشد كه رطوبت كف دست به آن اثر نكند مسح باطل است، ولى اگر ترى آن به قدرى كم باشد كه رطوبتى كه بعد از مسح در آن ديده مى شود بگويند فقط از ترى كف دست است، اشكال ندارد.

«21» اگر براى مسح، رطوبتى در كف دست نمانده باشد، نمى تواند دست را با آب خارج، تر كند. بلكه بايد از اعضاى ديگر وضو، رطوبت بگيرد و با آن مسح نمايد؛ و بهتر است اول از ترى موى ريش و ابرو كمك بگيرد و اگر در آنها

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 53

ترى نبود از دست ها رطوبت مى گيرد.

«22» هرگاه به سبب گرمى هوا يا جهات ديگر هيچ رطوبتى در اعضا براى مسح باقى نمى ماند، بنا بر احتياط واجب هم با آب خارج

ص: 62

مسح كند و هم بعد از وضو تيمم كند.

«23» اگر رطوبت كف دست فقط به اندازه مسح سر باشد، احتياط واجب آن است كه سر را با همان رطوبت مسح كند، و براى مسح پاها از اعضاى ديگر وضو رطوبت بگيرد؛ و بنا بر احتياط واجب بايد اول از ترى موى ريش و ابرو كمك بگيرد و اگر در آنها ترى نبود از دست ها رطوبت بگيرد.

«24» مسح كردن از روى جوراب و كفش باطل است ولى اگر به سبب سرماى شديد يا ترس از دزد و درنده و مانند اينها نتواند كفش يا جوراب را بيرون آورد، مسح كردن بر آنها اشكال ندارد، و اگر روى كفش نجس باشد بايد چيز پاكى بر آن بيندازد و بر آن چيز مسح كند و احتياطاً تيمم هم بنمايد.

«25» اگر روى پا نجس باشد و نتواند براى مسح، آن را آب بكشد، اگر جبيره ممكن نباشد بايد تيمم نمايد. و اگر جبيره ممكن بود بايد هم وضوى جبيره اى بگيرد و هم تيمم كند بنا بر احوط.

«26» تكرار مسح موجب بطلان وضو نيست خصوصاً اگر براى رعايت احتياط باشد، مگر آن كه از روى تشريع يا وسوسه باشد.

وضوى او صحيح است؛ و نيز اگر موقع بيرون آوردن از آب قصد وضو كند و تا وقتى كه ريزش آب تمام مى شود به قصد وضو باشد وضوى او صحيح مى باشد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 54

«28» در وضوى ارتماسى نيز بايد صورت و دست ها از بالا به پايين شسته شود، پس اگر وقتى كه صورت و دست ها را در آب فرو مى برد قصد وضو كند، بايد صورت را از طرف پيشانى و دست ها را از طرف آرنج در آب فرو برد؛ و اگر موقع بيرون آوردن از آب قصد وضو كند، بايد صورت را از طرف پيشانى و دست ها را از طرف آرنج بيرون آورد.

«29» اگر وضوى بعضى از اعضاء را ارتماسى و بعضى را غير ارتماسى انجام دهد اشكال ندارد.

«30» شخصى كه مى تواند بدون كمك ديگران وضوى ارتماسى بگيرد نبايد به كمك ديگران وضوى غير ارتماسى (ترتيبى) بگيرد.

الْوُجوه؛ و در وقت شستن دست راست بگويد: اللّهُمّ أَعْطِنى كِتابي بِيَميني وَ الْخُلْدَ فِي الْجِنان بِيَسارى وَ حاسِبني حِساباً يَسيراً؛ و موقع شستن دست چپ بگويد: اللَّهُمَّ لا تُعطِنى كِتابي بِشِمالي و لا من وَراء ظَهْري وَ لا تَجْعَلْها مَغلولةً إلى عُنُقي وَ اعوذُ بكَ مِن مُقَطَّعاتِ النِّيران؛ و موقعى كه سر را مسح مى كند بگويد: اللّهُمَّ غَشّني بِرَحْمَتِكَ وَ بَرَكاتِك وَ عَفْوِك؛ و در وقت مسح پا بگويد: اللّهُمّ ثَبِّتْني عَلَى الصِّراطِ يَومَ تَزِلُّ فيه الاقدامُ و اجْعَلْ سَعيي فيما يُرضيكَ عَنّي يا ذاالجَلالِ وَالإِكرام.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 55

آب گِل آلود و مضاف آب ديگرى براى وضو ندارد، چنانچه وقت نماز تنگ است به طورى كه براى وضو و يك ركعت نماز وقت ندارد بايد تيمم كند؛ و اگر وقت دارد، احتياط واجب آن است كه صبر كند تا آب، صاف شود و

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 56

وضو بگيرد و مبادرت به تيمم ننمايد؛ اما اگر براى يك ركعت نماز با وضو و يا چهار ركعت با تيمم وقت دارد، بنا بر اظهر مى تواند هركدام را خواست انجام دهد.

شرط سوم: وضو گرفتن مستلزم تصرف غاصبانه نباشد.

«34» اگر كسى به قصد وضو آب غصبى را به صورت يا دستهاى خود بريزد و موقع آب ريختن ملتفت غصبى بودن آب باشد وضويش باطل است. ولى اگر بدون توجه به غصبى بودن آب، وضو گرفت، اگر چه در اثناء وضو فهميد و بقيه وضو را با آب مباح انجام داد، وضويش صحيح است. اما قيمت آن آب غصبى را ضامن است.

«35» اگر كسى بدون قصد وضو، آب غصبى را به صورت و دست هاى خود ريخت و پس از آن كه عرفاً آب از بين رفت به قصد وضو گرفتن به صورت و دست هاى خود كه تر شده است، دست كشيد، وضويش صحيح است.

«36» وضو گرفتن از حوض مدرسه اى كه انسان نمى داند آن حوض را براى همه مردم وقف كرده اند يا براى محصلين همان مدرسه، در صورتى كه معمولًا مردم از آب آن وضو بگيرند و معلوم نباشد كه از روى غفلت ويا عدم مبالات وضو مى گيرند، اشكال ندارد اگر با ساكنين مزاحمت نداشته باشد.

«37» كسى كه نمى خواهد در مسجدى نماز

ص: 66

بخواند اگر نداند حوض آن را براى همه مردم وقف كرده اند يا براى كسانى كه در آن جا نماز مى خوانند، نمى تواند از حوض آن وضو بگيرد، ولى اگر معمولًا كسانى هم كه نمى خواهند در آن جا نماز بخوانند از حوض آن وضو مى گيرند، مى تواند از حوض آن وضو بگيرد.

«38» وضو گرفتن از حوض تيمچه ها و مسافرخانه ها و مانند اينها براى كسانى كه ساكن آن جاها نيستند، در صورتى صحيح است كه معمولًا كسانى هم كه ساكن آن جاها نيستند از آب آن جا وضو بگيرند.

«39» وضو گرفتن در نهرهاى بزرگ اگر چه انسان نداند كه صاحب آنها راضى است يا نه، اشكال ندارد، ولى اگر صاحب آنها از وضو گرفتن نهى كند در صورتى كه سيره و روش مسلمين استفاده از آن آبها باشد وضو صحيح و گرنه باطل است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 57

«40» اگر در صحن يكى از امامان يا امامزادگان كه سابقاً قبرستان بوده حوض يا نهرى بسازند، چنانچه انسان نداند كه زمين صحن را براى قبرستان وقف كرده اند، وضو گرفتن در آن حوض و نهر اشكال ندارد. ولى اگر فهميد زمين براى قبرستان وقف شده و نشود زير حوض يا نهر ميّتى را دفن كرد وضو اشكال دارد. و نيز اگر ايجاد حوض يا نهر موجب بى حرمتى به بدن مسلمان بشود مثلًا آب به بدن او برسد، وضو اشكال دارد، اگرچه زمين قبرستان مباح بوده و موقوفه هم نباشد.

«41» اگر فراموش كند آب غصبى است و با آن وضو بگيرد، وضو صحيح است.

شرط چهارم: ظرف آب وضو مباح باشد (غصبى نباشد)، ولى مانند شرط سوم

ص: 67

ممكن است كسى وضوى صحيح بگيرد به اين صورت كه موقع آب برداشتن قصد وضو نداشته باشد چنان كه در مسأله 271 گذشت.

شرط پنجم: ظرف آب وضو، طلا و نقره نباشد.

«42» اگر آب وضو در ظرف غصبى يا طلا يا نقره باشد و غير از آن، آب ديگرى ندارد و نمى تواند آب را در ظرف ديگرى بريزد بايد تيمم كند. و اگر آب ديگرى دارد چنانچه در ظرف غصبى يا طلا و نقره وضوى ارتماسى بگيرد يا با آنها آب را به صورت و دست ها بريزد، وضوى او باطل است مگر به صورتى كه در مسأله 271 گذشت.

شرط ششم: اعضاى وضو موقع شستن و مسح كردن پاك باشد، مگر اينكه به وسيله وضو گرفتن و شستن صورت و يا دست ها، اعضاى وضو خود به خود پاك شود.

«43» اگر پيش از تمام شدن وضو جايى را كه شسته يا مسح كرده نجس شود، وضو صحيح است.

«44» اگر غير از اعضاى وضو جايى از بدن نجس باشد وضو صحيح است.

ولى اگر مخرج را از بول يا غائط تطهير نكرده باشد احتياط مستحب آن است كه اول

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 58

آن را تطهير كند بعد وضو بگيرد.

«45» اگر يكى از اعضاى وضو نجس باشد و بعد از وضو شك كند كه پيش از وضو آن جا را آب كشيده يا نه، چنانچه در موقع وضو ملتفت پاك بودن و نجس بودن آن جا نبوده وضو باطل است بنابر احوط، در صورتى كه با وضو گرفتن و يا غير آن به طور اتفاقى پاك نشده باشد. و اگر ملتفت

ص: 68

بوده، يا شك دارد كه ملتفت بوده يا نه وضو صحيح است. و در هرصورت بايد بنا بر احوط براى نماز و مانند آن، جايى را كه نجس بوده، آب بكشد.

«46» اگر در صورت يا دست ها بريدگى يا زخمى است كه خون آن بند نمى آيد و آب براى آن ضرر ندارد، بايد در آب كر يا جارى فرو برد و قدرى فشار دهد كه خون بند بيايد، بعد به دستورى كه گفته شد وضوى ارتماسى بگيرد. و اگر بعد از بند آمدن دو مرتبه خون جارى شد وضو به طور ارتماسى صحيح است و اگر خون جارى نشد به صورت ترتيبى هم مى شود وضو گرفت.

شرط هفتم: وقت براى وضو و نماز كافى باشد.

«47» هرگاه وقت به قدرى تنگ باشد كه اگر وضو بگيرد تمام نماز بعد از وقت خوانده مى شود، بايد تيمم كند، ولى اگر براى وضو و تيمم يك اندازه وقت لازم باشد بايد وضو بگيرد براى انجام يك ركعت با وضو. و اگر با وضو، وقت يك ركعت نماز و با تيمم، وقت چهار ركعت را دارد مى تواند هركدام را خواست انتخاب كند بنا بر اظهر.

«48» كسى كه در تنگى وقت نماز بايد تيمم كند اگر به قصد قربت يا براى كار مستحبى مثل خواندن قرآن وضو بگيرد، صحيح است ولى اگر براى خواندن آن نماز وضو بگيرد باطل است.

شرط هشتم: به قصد قربت يعنى براى انجام فرمان خداوند عالم وضو بگيرد، و اگر براى خنك شدن يا به قصد ديگرى وضو بگيرد باطل است. ولى اگر به قصد قربت وضو بگيرد و قصد ديگرى مثل خنك شدن

ص: 69

تابع قصد وضو باشد، اشكال ندارد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 59

«49» لازم نيست نيت وضو را به زبان بگويد يا از قلب خود بگذراند ولى بايد در تمام وضو متوجه باشد كه وضو مى گيرد، به طورى كه اگر از او بپرسند: چه مى كنى؟ بگويد: وضو مى گيرم.

شرط نهم: وضو را به ترتيبى كه گفته مى شود بجا آورد، يعنى اول صورت و بعد دست راست و بعد دست چپ را بشويد و بعد از آن سر و بعد پاها را مسح نمايد، و اگر به ترتيب وضو نگيرد باطل است، و در مسح دو پا احتياط مستحب آن است كه مسح پاى راست را با دست راست بر مسح پاى چپ با دست چپ مقدم بدارد.

«50» هر گاه كسى شستن عضو قبلى را فراموش كرد و عضو بعدى را شست، مثلًا اول دست چپ را شست بعد دست راست را، بايد بعد از دست راست دست چپ را بشويد تا ترتيب مراعات شود به شرط اين كه بااين شستن بيجا موالات بهم نخورد؛ و اگر موالات بهم خورد، بايد وضو را از سر بگيرد.

شرط دهم: موالات، يعنى كارهاى وضو را پشت سر هم انجام دهد.

«51» اگر بين كارهاى وضو به قدرى فاصله شود كه وقتى مى خواهد جايى را بشويد يا مسح كند رطوبت جاهايى كه پيش از آن شسته يا مسح كرده خشك شده باشد، وضو باطل است. و اگر فقط رطوبت جايى كه جلوتر از محلى است كه مى خواهد بشويد يا مسح كند، خشك شده باشد مثلًا موقعى كه مى خواهد دست چپ را بشويد رطوبت دست راست خشك شده

ص: 70

باشد و صورت، تر باشد، احتياط واجب آن است كه وضو را باطل كند و از سر بگيرد.

«52» اگر كارهاى وضو را پشت سر هم بجا آورَد ولى به واسطه گرماى هوا يا حرارت زياد بدن و مانند اينها رطوبت خشك شود وضوى او صحيح است.

«53» راه رفتن در بين وضو اشكال ندارد، پس اگر بعد از شستن صورت و دست ها چند قدم راه برود و بعد سر و پاها را مسح كند وضوى او صحيح است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 60

شرط يازدهم: مباشرت، يعنى شستن صورت و دست ها و مسح سر و پاها را خود انسان انجام دهد. و اگر ديگرى او را وضو دهد، يا در رساندن آب به صورت و دست ها و مسح سر و پاها به او كمك نمايد، وضو باطل است؛ و منظور كمك در اصل شستن و مسح كردن است، ولى اگر در مقدمات اينها كمك بگيرد مثل اين كه ديگرى آب را به صورت او بريزد ولى شخص خودش صورت را بشويد، مانعى ندارد.

«54» كسى كه نمى تواند وضو بگيرد بايد نايب بگيرد كه او را وضو دهد؛ و چنانچه مزد هم بخواهد، در صورتى كه بتواند بايد بدهد، ولى بايد خود او نيت وضو كند و با دست خود مسح نمايد؛ و اگر نمى تواند، بايد نايبش دست او را بگيرد و به جاى مسح او بكشد، و اگر اين هم ممكن نيست بايد از دست او رطوبت بگيرند و با آن رطوبت، سر و پاى او را مسح كنند و احوط اين است كه تيمم هم بنمايد، اگر در تيمم كردن محذورى نبوده

ص: 71

يا محذور كمترى باشد.

«55» هركدام از كارهاى وضو را كه مى تواند به تنهايى انجام دهد، نبايد در آن كمك بگيرد.

شرط دوازدهم: استعمال آب براى او مانعى نداشته باشد چنانكه در مسائل تيمم خواهد آمد.

«56» كسى كه مى ترسد اگر وضو بگيرد مريض شود، يا اگر آب را به مصرف وضو برساند تشنه بماند، نبايد وضو بگيرد. ولى اگر نداند كه آب براى او ضرر دارد و ترس از استعمال آب هم نداشته باشد و وضو بگيرد، اگر چه بعد بفهمد ضرر داشته، وضوى او صحيح است. و اگر ترس ضرر را داشت ولى به اميد ضرر نداشتن، وضو گرفت و بعد فهميد ضرر نداشته وضويش صحيح است.

«57» اگر رساندن آب به صورت و دست ها به مقدار كمى كه وضو با آن صحيح است ضرر ندارد و بيشتر از آن ضرر داشته باشد، بايد با همان مقدار وضو بگيرد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 61

شرط سيزدهم: در اعضاى وضو مانعى از رسيدن آب نباشد و گرنه وظيفه او وضوى جبيره اى يا تيمم خواهد بود.

«58» اگر مى داند چيزى به اعضاى وضو چسبيده ولى شك دارد كه از رسيدن آب جلوگيرى مى كند يا نه، بايد آن را برطرف كند يا آب را به زير آن برساند.

«59» اگر زير ناخن چرك باشد، وضو اشكال ندارد ولى اگر ناخن را بگيرند بايد براى وضو آن چرك را برطرف كنند، و نيز اگر ناخن بيشتر از معمول بلند باشد، بايد چرك زير مقدارى را كه از معمول بلندتر است برطرف نمايند.

«60» اگر در صورت و دست ها و جلوى سر و روى پاها به سبب

ص: 72

سوختن يا چيز ديگر، برآمدگى پيدا شود، مثل بلند شدن پوست به سبب باد كردن محل آن، تا وقتى كه جزو بدن به حساب مى آيد شستن و مسح روى آن كافى است و چنانچه سوراخ شود رساندن آب به زير پوست لازم نيست، بلكه اگر پوستِ يك قسمت آن كنده شود، لازم نيست آب را به زير قسمتى كه كنده نشده برساند، ولى چنانچه پوستى كه كنده شده گاهى به بدن مى چسبد و گاهى بلند مى شود، مى تواند آن را قطع كند يا آب را به زير آن برساند يا آن كه در هروقتى به وظيفه آن وقت عمل نمايد.

«61» اگر انسان شك كند كه به اعضاى وضوى او چيزى چسبيده يا نه چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد، مثل آن كه بعد از گِل كارى شك كند گِل به دست او چسبيده يا نه، بايد وارسى كند يا به قدرى دست بمالد كه اطمينان پيدا كند كه اگر بوده برطرف شده يا آب به زير آن رسيده است؛ و اگر از روى غفلت وضو گرفت و بعد معلوم شد كه مانعى بوده، وضويش باطل است؛ و اگر احتمال داد كه مانعى در كار نيست و به اميد عدم مانع وضو گرفت يا غافل شد، و بعد معلوم شد مانعى در كار نبوده، صحيح بودن وضو خالى از وجه نيست.

«62» جايى را كه بايد شست و مسح كرد هر قدر چرك باشد، اگر چرك مانع از رسيدن آب به بدن نباشد اشكال ندارد، و همچنين است اگر بعد از گچ كارى و مانند آن چيز سفيدى كه جلوگيرى از رسيدن آب به

ص: 73

پوست نمى نمايد بر دست بماند، ولى اگر شك كند كه با بودن آنها آب به بدن مى رسد يا نه، بايد آنها را برطرف كند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 62

«63» كسى كه پوست بدن او چرب است اگر چربى آن جِرم ندارد كه مانع رسيدن آب به پوست باشد اشكال ندارد. و اگر احراز كند كه محل وضو به طورى چرب است كه مانع رسيدن آب مى شود اول خشك كند بعد وضو بگيرد.

«64» اگر پيش از وضو بداند كه در بعضى از اعضاى وضو مانعى از رسيدن آب هست و بعد از وضو شك كند كه در موقع وضو آب را به آن جا رسانده يا نه، در صورتى كه احتمال بدهد موقع وضو ملتفت و متوجه بوده و مانع را برطرف كرده است وضوى او صحيح است.

«65» اگر در بعضى از اعضاى وضو مانعى باشد كه گاهى آب به خودى خود زير آن مى رسد و گاهى نمى رسد و انسان بعد از وضو شك كند كه آب زير آن رسيده يا نه، چنانچه بداند موقع وضو ملتفت رسيدن آب به زير آن نبوده، احتياط واجب آن است كه دوباره وضو بگيرد.

«66» اگر بعد از وضو چيزى كه مانع از رسيدن آب است در اعضاى وضو ببيند و نداند موقع وضو بوده يا بعد پيدا شده، وضوى او صحيح است، ولى اگر بداند كه در وقت وضو ملتفت آن مانع نبوده، احتياط واجب آن است كه دوباره وضو بگيرد.

«67» اگر بعد از وضو شك كند چيزى كه مانع رسيدن آب است در اعضاى وضو بوده يا نه، وضو صحيح است.

ص: 74

ساله توضيح المسائل، متن، ص: 63

وضو داشت.

«74» اگر بعد از نماز شك كند، كه قبل از نماز وضوى او باطل شده يا بعد از نماز، نمازى كه خوانده صحيح است.

«75» كسى كه مى داند وضو گرفته و حدثى هم از او سر زده مثلًا بول كرده است، اگر نداند كدام جلوتر بوده، چنانچه پيش از نماز است بايد وضو بگيرد؛ و اگر در اثناء نماز است بايد نماز را بشكند و وضو بگيرد؛ و اگر بعد از نماز است نمازى كه خوانده صحيح است و براى نماز بعد بايد وضو بگيرد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 64

«76» اگر انسان مرضى دارد كه بول او قطره قطره مى ريزد يا نمى تواند از بيرون آمدن غائط خوددارى كند، چنانچه يقين دارد كه از اول وقت نماز تا آخر آن به مقدار وضو گرفتن و نماز خواندن مهلت پيدا مى كند، بايد نماز را در وقتى كه مهلت پيدا مى كند بخواند؛ و اگر مهلت او به مقدار كارهاى واجب نماز است، بايد در وقتى كه مهلت دارد فقط كارهاى واجب نماز را بجا آورد و كارهاى مستحب آن مانند اذان و اقامه را ترك نمايد، اگر در مراقبتِ آن وقت، عسر و حرج و مشكلى براى او پيش نيايد.

«77» اگر به مقدار وضو و نماز مهلت پيدا نمى كند و در بين نماز چند دفعه بول يا غائط از او خارج مى شود، اگر وضو گرفتن بعد از هر دفعه برايش سخت نيست و عُسر و حرج در كار نيست و كارى كه نمازش را باطل كند پيش نمى آيد، بايد ظرف آبى پهلوى خود بگذارد و هر وقت بول يا غائط از او خارج

ص: 76

شد فوراً وضو بگيرد و بقيه نماز را بخواند، و احتياط مستحب آن است كه همان نماز را دوباره با يك وضو بخواند و اگر در بين آن نماز وضوى او باطل شد اعتنا نكند.

«78» كسى كه بول يا غائط پى در پى از او خارج مى شود و وضو گرفتن بعد از هردفعه براى او سخت است، اگر بتواند مقدارى از نماز را با وضو بخواند، بايد براى هرنماز يك وضو بگيرد.

«79» كسى كه بول يا غائط پى در پى از او خارج مى شود اگر نتواند هيچ مقدار از نماز را با وضو بخواند احتياط واجب آن است كه براى هر نماز يك وضو بگيرد و اگر با تيمم مى تواند مقدارى از نماز را با تيمم بخواند تيمم هم بنمايد.

«80» اگر مرضى دارد كه نمى تواند از خارج شدن باد جلوگيرى كند، بايد به وظيفه كسانى كه نمى توانند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كنند عمل نمايد.

«81» كسى كه بول يا غائط پى در پى از او خارج مى شود، بايد براى هر نماز وضو بگيرد و فوراً مشغول نماز شود، ولى براى بجا آوردن سجده و تشهد فراموش شده و نماز احتياط كه بايد بعد از نماز انجام داد در صورتى كه آنها را بعد از نماز بجا بياورد، وضو گرفتن لازم نيست.

«82» كسى كه بول او قطره قطره مى ريزد بايد براى نماز به وسيله كيسه اى كه

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 65

در آن، پنبه يا چيز ديگرى است كه از رسيدن بول به جاهاى ديگر جلوگيرى مى كند، خود را حفظ نمايد؛ و احتياط واجب آن است

ص: 77

كه پيش از هر نماز مخرج بول و كيسه اى را كه نجس شده آب بكشد يا عوض كند. و نيز كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن غائط خوددارى كند، چنانچه ممكن باشد به مقدار نماز از رسيدن غائط به جاهاى ديگر بايد جلوگيرى نمايد؛ و احتياط واجب آن است كه اگر مشقت ندارد، براى هرنماز مخرج غائط را آب بكشد.

«83» كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كند در صورتى كه ممكن باشد و مشقت و زحمت و خوف ضرر نداشته باشد بايد به مقدار نماز از خارج شدن بول و غائط جلوگيرى نمايد اگر چه خرج داشته باشد و خرج آن به او ضرر زيادى نزند، بلكه اگر مرض او به آسانى يعنى بدون عُسر شخصى معالجه شود، احتياط واجب آن است كه خود را معالجه نمايد.

«84» كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كند، بعد از آن كه مرض او خوب شد، لازم نيست نمازهايى را كه در وقت مرض مطابق وظيفه اش خوانده قضا نمايد. ولى اگر در بين وقت نماز مرض او خوب شود، بايد بنا بر احتياط مستحب نمازى را كه در آن وقت خوانده دوباره بخواند.

بگيرد.

5- اگر نذر كرده باشد كه جايى از بدن خود را به خط قرآن برساند.

6- براى آب كشيدن قرآنى كه نجس شده يا بيرون آوردن آن از مستراح و مانند

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 66

آن، در صورتى كه مجبور باشد دست يا جاى ديگر بدن خود را به خط قرآن برساند، ولى چنانچه معطل شدن به مقدار وضو بى احترامى به قرآن باشد بايد بدون اينكه وضو بگيرد، قرآن را از مستراح و مانند آن بيرون آورد، يا اگر نجس شده آب بكشد؛ و در صورت پنجم و ششم بنا بر احتياط واجب اسم پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم و ائمه طاهرين عليهم السلام و حضرت زهرا عليها السلام هم مثل قرآن است.

«85» مس نمودن خط قرآن، يعنى رساندن جايى از بدن به خط قرآن براى كسى كه وضو ندارد حرام است، ولى تماس موى انسان با خط قرآن بنابراظهر مانعى ندارد، حتى اگر كوتاه باشد. و اگر قرآن را به زبان فارسى يا به زبان ديگر ترجمه كنند مس آن اشكال ندارد.

«86» جلوگيرى بچه و ديوانه از مس خط قرآن واجب نيست، ولى اگر مس نمودن آنان بى احترامى به قرآن باشد، بايد از آنان جلوگيرى كنند.

«87» كسى كه وضو ندارد، حرام است اسم خداوند متعال را به هر زبانى كه نوشته شده باشد مس نمايد. و احتياط واجب آن است كه اسم پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم و امام عليه السلام و حضرت زهرا عليها السلام را هم مس ننمايد.

«88» اگر پيش از وقت نماز به قصد اين كه با طهارت

ص: 79

باشد وضو بگيرد يا غسل كند صحيح است.

«89» كسى كه يقين دارد وقت داخل شده اگر نيت وضوى واجب كند و بعد از وضو بفهمد وقت داخل نشده، وضوى او صحيح است.

«90» مستحب است انسان براى امور زير وضو بگيرد: براى نماز ميت، زيارت اهل قبور، رفتن به مسجد و حرم ائمه عليهم السلام، براى همراه داشتن قرآن و خواندن و نوشتن آن، و نيز براى مس حاشيه قرآن، و براى خوابيدن. و نيز مستحب است كسى كه وضو دارد دوباره وضو بگيرد. و اگر براى يكى از اين كارها وضو بگيرد هركارى را كه بايد با وضو انجام داد، مى تواند بجا آورد، مثلًا مى تواند با آن وضو نماز بخواند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 67

يزى كه با آن زخم و شكسته را مى بندند و دوايى كه روى زخم و مانند آن مى گذارند جبيره ناميده مى شود.

«92» اگر در يكى از جاهاى وضو زخم يا دمل يا شكستگى باشد، چنانچه روى آن باز است و آب براى آن ضرر ندارد، بايد به طور معمول وضو گرفت.

«93» اگر زخم يا دمل يا شكستگى در صورت و دستها باشد و روى آن باز بوده و آب ريختن به كمترين مقدار و شستن روى آن ضرر دارد، چنانچه كشيدن دست تر بر آن- با آبى كه در دست هست- ضرر ندارد ولى شستن صدق نمى كند، احتياط واجب آن است كه دست تر بر آن بكشد و بعد احتياطاً پارچه پاكى روى آن

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 68

گذاشته و دست تر را روى پارچه هم بكشد به قصد وظيفه كه مسح يا غَسْل باشد. و اگر اين مقدار هم ضرر دارد يا زخم نجس است و نمى شود آب كشيد، بايد اطراف زخم را به طورى كه در وضو گفته شد، از بالا به پايين بشويد و بنا بر احتياط واجب پارچه پاكى روى زخم گذاشته و دست تر روى آن بكشد، و اگر گذاشتن پارچه ممكن نيست بايد اطراف زخم را بشويد و بنا بر احتياط مستحب تيمم هم بنمايد.

«94» اگر زخم يا دمل يا شكستگى در جلو سر يا روى پاها باشد و روى آن باز باشد، چنانچه نتواند آن را مسح كند، بايد پارچه پاكى روى آن بگذارد و روى پارچه را با ترى آب وضو كه در دست مانده مسح كند؛ و اگر گذاشتن پارچه ممكن نباشد

ص: 81

مسح لازم نيست ولى بايد بعد از وضو احتياطاً تيمم نمايد.

«95» اگر روى دمل يا زخم يا شكستگى بسته باشد، چنانچه باز كردن آن ممكن است و آب هم براى آن ضرر ندارد، بايد روى آن را باز كند و وضو بگيرد، چه زخم و مانند آن در صورت و دست ها باشد، و چه جلو سر و روى پاها.

«96» اگر زخم يا دمل يا شكستگى در صورت يا دست ها باشد و بشود روى آن را باز كرد، چنانچه ريختن آب روى آن ضرر دارد و كشيدن دست تر ضرر ندارد، بنا بر اظهر بايد دست تر روى آن بكشد و بعد پارچه پاكى روى آن بگذارد و روى پارچه را هم دست تر بكشد به نحوى كه در محل مسح و غَسل گذشت؛ واگر صدق غَسل جبيره در محل غَسل ننمايد احتياط اين است كه تيمم هم بنمايد.

«97» اگر نمى شود روى زخم را باز كرد ولى زخم و چيزى كه روى آن گذاشته پاك است و رسانيدن آب به زخم ممكن است و ضرر هم ندارد، بايد آب را به روى زخم برساند، به طورى كه شسته شود؛ و اگر زخم يا چيزى كه روى آن گذاشته نجس است، چنانچه آب كشيدن آن و رساندن آب بر روى زخم به طورى كه شسته شود ممكن باشد، بايد آن را آب بكشد و موقع وضو آب را به زخم برساند به طورى كه گذشت؛ و در صورتى كه آب براى زخم ضرر دارد، يا آن كه رساندن آب به روى زخم ممكن نيست، يا زخم نجس است و نمى شود آن را آب كشيد، بايد

ص: 82

اطراف زخم را بشويد و اگر جبيره پاك است روى آن را مسح كند، و اگر جبيره نجس است يا نمى شود روى آن را دست تر كشيد، مثلًا دوايى است كه به دست مى چسبد،

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 69

پارچه پاكى را به طورى كه جزو جبيره حساب شود، روى آن بگذارد و دست تر روى آن بكشد، به طورى كه شسته و مسح شود بنابر احوط، و اگر اين هم ممكن نيست احتياط واجب آن است كه وضو بگيرد با شستن يا مسح كردن اطراف زخم، و تيمم هم بنمايد.

«98» اگر جبيره تمام صورت يا تمام يكى از دست ها يا تمام هردو دست را گرفته باشد، بايد وضوى جبيره اى بگيرد و بنا بر احتياط واجب تيمم هم بنمايد.

«99» اگر جبيره تمام اعضاى وضو را گرفته باشد بنا بر اظهر بايد تيمم بنمايد.

ولى اگر تيمم هم جبيره اى است احتياط در جمع بين وضو و تيمم است.

«100» كسى كه در كف دست و انگشت ها جبيره دارد و در موقع وضو دست تر روى آن كشيده است، مى تواند سر و پا را با همان رطوبت مسح كند.

«101» اگر جبيره تمام پهناى روى پا را گرفته ولى مقدارى از طرف انگشتان و مقدارى از طرف بالاى پا باز است، بايد جاهايى كه باز است روى پا را و جايى كه جبيره است روى جبيره را مسح كند.

«102» اگر در صورت يا دست ها چند جبيره باشد، بايد بين آنها را بشويد و اگر جبيره ها در سر يا روى پاها باشد، بايد بين آنها را مسح كند و در جاهايى كه جبيره است

ص: 83

بايد به دستور جبيره عمل نمايد.

«103» اگر جبيره بيشتر از معمول، اطراف زخم را گرفته و برداشتن آن ممكن نيست، بايد به دستور جبيره عمل كند و بنا بر احتياط واجب تيمم هم بنمايد، و اگر برداشتن جبيره ممكن است بايد جبيره را بردارد؛ پس اگر زخم در صورت و دستهاست اطراف آن را بشويد و اگر در سر يا روى پاها است اطراف آن را مسح كند و براى جاى زخم به دستور جبيره عمل نمايد.

«104» اگر در جاى وضو زخم و جراحت و شكستگى نيست، ولى به جهت ديگرى آب براى آن ضرر دارد، بايد تيمم كند و احتياط واجب آن است كه وضوى جبيره اى هم بگيرد اگر ضرر در تمام اعضا نيست بلكه در يك عضو است. و حكم وضوى جبيره اى از آنچه كه گذشت معلوم مى شود.

«105» اگر جايى از اعضاى وضو را رگ زده است و نمى تواند آن را آب بكشد

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 70

يا آب براى آن ضرر دارد، بايد به دستور جبيره عمل كرده و احتياطاً تيمم نمايد.

«106» اگر در جاى وضو يا غسل چيزى چسبيده است كه برداشتن آن ممكن نيست، يا به قدرى مشقت دارد كه نمى شود تحمل كرد، بايد بنا بر اظهر به دستور جبيره عمل كند. و احتياط در جمع بين تيمم و وضوى جبيره اى است.

«107» غسل جبيره اى مثل وضوى جبيره اى است، ولى بايد بنا بر احوط آن را ترتيبى بجا آورند.

«108» كسى كه وظيفه او تيمم است اگر در بعضى از جاهاى تيمم او زخم يا دمل يا شكستگى باشد، بايد به دستور وضوى جبيره اى

ص: 84

تيمم جبيره اى نمايد.

«109» كسى كه بايد با وضو يا غسل جبيره اى نماز بخواند، چنانچه بداند كه تا آخر وقت عذر او برطرف نمى شود، مى تواند در اول وقت نماز بخواند و اگر بعد از نماز عذر زائل شد اعاده نماز لازم نيست، بلكه با همان وضوى جبيره اى مى تواند كارهاى ديگرى هم كه وضو لازم دارد انجام دهد. ولى اگر اميد دارد كه تا آخر وقت عذر او برطرف مى شود، احتياط واجب آن است كه صبر كند و اگر عذر او برطرف نشد در آخر وقت نماز را با وضو يا غسل جبيره اى بجا آورد.

«110» اگر انسان براى مرضى كه در چشم اوست موى چشم خود را بچسباند، به طورى كه آب به تمام ظاهر بشره وموها نرسد، بايد وضو و غسل را جبيره اى انجام دهد واحتياطاً تيمم هم بنمايد.

«111» كسى كه نمى داند وظيفه اش تيمم است يا وضوى جبيره اى، در صورتى كه حجّتى بر تعيين يكى ندارد بنا بر احتياط واجب بايد هردو را بجا آورد.

«112» نمازهايى را كه انسان با وضوى جبيره اى خوانده صحيح است و بعد از آن كه عذرش برطرف شد، با همان وضو مى تواند نمازهاى بعد را نيز بخواند. ولى اگر براى آن كه نمى دانسته تكليفش وضوى جبيره اى است يا تيمم هردو را انجام داده باشد، بنا بر احتياط واجب در صورت بقاى جهل، براى نمازهاى بعد وضو بگيرد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 71

اينها واجب مى شود.

به مناسبت ذكر غسل ميت و مس ميت، احكام ديگر مربوط به اموات نيز ذكر مى شود.

يا منى، حكم بول را دارد.

«116» اگر كسى در قُبُل زن جماع كند و به اندازه ختنه گاه داخل شود هردو جنب مى شوند؛ و همچنين است بنا بر اظهر اگر در دُبُر زن نزديكى كند بلكه بنا بر اظهر و احوط اگر در دُبُر مردى نزديكى كند نيز همين طور است و در نزديكى با حيوان نيز بنا بر احتياط حكم همين است.

«117» اگر شك كند به مقدار ختنه گاه داخل شده يانه، غسل بر او واجب نيست.

«118» اگر- نَعُوذُ بِاللَّهِ- حيوانى را وَطى كند يعنى با او نزديكى نمايد و منى از او بيرون آيد غسل تنها كافى است. و اگر منى بيرون نيايد، چنانچه پيش از وطى وضو داشته باز هم غسل تنها كافى بوده و احتياطى است و اگر وضو نداشته احتياط واجب آن است كه غسل كند، وضو هم بگيرد.

«119» اگر منى از جاى خود حركت كند و بيرون نيايد، يا انسان شك كند كه منى از او بيرون آمده يا نه، غسل بر او واجب نيست. و همچنين است اگر خواب ببيند كه محتلم شده ولى بعد از بيدار شدن اثرى از منى نبيند.

«120» هرگاه بعد از غسل، منى مرد از زن خارج شود غسل واجب نيست و همچنين است اگر شك كند كه منى بيرون آمده از خود اوست يا از مرد، اما اگر علم يا اطمينان داشته باشد كه منى خارج شده از خود اوست و يا مخلوط با منى مرد است، غسل بر او واجب است.

«121» كسى كه نمى تواند غسل كند ولى تيمم برايش ممكن است، بعد از داخل شدن وقت نماز هم مى تواند

ص: 87

با عيال خود نزديكى كند، مگر آنكه قبل از وقت متطهر باشد.

«122» اگر در لباس خود منى ببيند و بداند كه از خود اوست و براى آن غسل

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 73

نكرده، بايد غسل كند و نمازهايى را كه يقين يا اطمينان دارد كه بعد از بيرون آمدن منى خوانده، قضا يا اعاده كند.

استنشاق كند كراهت كمتر مى شود.

3- خواندن بيشتر از هفت آيه تا هفتاد آيه از سوره هايى كه سجده واجب ندارد بنا بر احوط، ولى بيشتر از هفتاد آيه كراهت شديدترى دارد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 74

4- رساندن جايى از بدن به جلد و حاشيه و بين خطهاى قرآن. 5- همراه داشتن قرآن. 6- خوابيدن ولى اگر وضو بگيرد يا به واسطه اين كه نمى تواند غسل كند بدل از غسل تيمم كند خوابيدن او مكروه نيست. 7- خضاب كردن به حنا و مانند آن.

سه قسمت يعنى سر و گردن و طرف راست و طرف چپ را كاملًا شسته، بايد هر قسمتى را كه مى شويد مقدارى از قسمت هاى ديگر را هم با آن قسمت بشويد.

«130» اگر بعد از غسل بفهمد جايى از بدن را نشسته و نداند كجاى بدن است

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 75

بايد دوباره غسل كند.

«131» اگر بعد از غسل بفهمد مقدارى از بدن را نشسته ولى هنوز چيزى كه وضو را باطل مى كند از او سر نزده است چنانچه از طرف چپ باشد شستن همان مقدار كافى است، و اگر از طرف راست باشد بايد بعد از شستن آن مقدار دوباره طرف چپ را بشويد، بنا بر اظهر در اعتبار ترتيب سر با دو جانب و احوط در ترتيب بين دو جانب و اظهر در عدم اعتبار ترتيب از بالا به پايين در حال نسيان. و اگر از سر و گردن باشد بايد بعد از شستن آن مقدار، دوباره طرف راست و بعد طرف چپ را بشويد. و اگر در اثناء غُسل چيزى كه وضو را باطل مى كند از او سر زده، احتياط در اين است كه غسل را دو مرتبه به طور كامل انجام دهد و براى نماز و كارى كه براى آن وضو لازم است وضو بگيرد.

و اظهر كفايت نيت در حال فرو رفتن مجموع بدن در آب است.

«133» در غسل ارتماسى اگر همه بدن زير آب باشد و بعد از نيت غسل، بدن را حركت دهد غسل او صحيح است.

«134» اگر بلافاصله بعد از غسل ارتماسى بفهمد كه به جايى از بدن آب نرسيده، اگر جاى آن را بداند، شستن همان مقدار كافى است؛ و اگر جاى آن را نداند يا بعد از مدتى متوجه شود، بايد دوباره غسل كند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 76

نبوده و قصد قربت داشته، غسل صحيح است.

«140» لزوم شستن موهاى كوتاه كه پوست از لاى آنها ديده مى شود در موقع غسل كردن خالى از قوت نيست ولى موهاى بلند لازم نيست.

«141» تمام شرطهايى كه براى صحيح بودن وضو گفته شد، مثل پاك بودن آب، در صحيح بودن غسل هم شرط است. ولى در غسل لازم نيست بدن را از بالا به پايين بشويد، امّا در ترتيبى احوط است، و نيز در غسل ترتيبى لازم نيست بعد از شستن هر قسمت فوراً قسمت ديگر را بشويد، بلكه اگر بعد از شستن سر و گردن مقدارى صبر كند و بعد طرف راست را بشويد و بعد از مدتى طرف چپ را بشويد اشكال ندارد.

«142» كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كند، اگر به

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 77

اندازه اى كه غسل كند و نماز بخواند، بول و غائط از او بيرون نمى آيد چنانچه وقت تنگ باشد، بايد هرقسمت را فوراً بعد از قسمت ديگر بشويد و بعد از غُسل هم فوراً نماز بخواند؛ و همچنين است حكم زن مستحاضه كه بعداً گفته مى شود.

«143» اگر در بين غسل، حدث اصغر از او سرزند مثلًا بول كند، بنابراحتياط به قصد وظيفه واقعيّه (اعم از تمام يا اتمام) غسل را دوباره از سر شروع كند و براى نماز و كارى كه وضو لازم دارد وضو بگيرد.

«144» كسى كه چند غسل بر او واجب است مى تواند به نيت همه آنها يك غسل بجا آورد، يا آنها را جدا جدا انجام دهد.

«145» كسى كه غسل جنابت كرده، نبايد براى نماز

ص: 92

وضو بگيرد ولى در غسل هاى ديگر براى نماز بايد وضو بگيرد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 78

يا بين هرنمازى كه استحاضه متوسطه شده بايد براى آن غسل كند. و اگر عمداً يا از

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 79

روى فراموشى براى نماز صبح غسل نكند بايد براى نماز ظهر و عصر غسل كند و اگر براى نماز ظهر و عصر غسل نكند بايد پيش از نماز مغرب و عشا غسل نمايد چه آن كه خون بيايد يا قطع شده باشد.

«148» در استحاضه كثيره علاوه بر كارهاى استحاضه متوسطه كه در مسأله پيش گفته شد، بايد براى هر نماز دستمال را عوض كند يا آب بكشد و يك غسل براى نماز ظهر و عصر و يكى براى نماز مغرب و عشا بجا آورد و بنا بر احتياط واجب با هرغسلى يك وضو هم بگيرد، بلكه براى نماز عصر و نماز عشا نيز بايد بنا بر احتياط واجب وضو بگيرد، و همچنين بايد بين نماز ظهر و عصر فاصله نيندازد.

و اگر فاصله بيندازد، بايد براى نماز عصر دوباره غسل كند، و نيز اگر بين نماز مغرب و عشا فاصله بيندازد بايد براى نماز عشا دوباره غسل نمايد.

«149» اگر خون استحاضه پيش از وقت نماز هم بيايد اگر چه زن براى آن خون، وضو و غسل را انجام داده باشد بايد در موقع نماز وضو و غسل را بجا آورد.

«150» اگر استحاضه قليله زن بعد از نماز صبح متوسطه شود، بايد براى نماز ظهر و عصر غسل كند؛ و اگر بعد از نماز ظهر و عصر متوسطه شود بايد براى نماز مغرب و عشا غسل نمايد.

«151» اگر استحاضه قليله يا متوسطه زن بعد از نماز صبح كثيره شود

ص: 94

بايد براى نماز ظهر و عصر يك غسل و براى نماز مغرب و عشا غسل ديگرى بجا آورد؛ و اگر بعد از نماز ظهر و عصر كثيره شود، بايد براى نماز مغرب و عشا غسل نمايد.

«152» زن مستحاضه بعد از آن كه خونش قطع شد، فقط براى نماز اولى كه مى خواند، بايد كارهاى استحاضه را انجام دهد و براى نمازهاى بعد لازم نيست.

«153» اگر زن نداند استحاضه او از چه قسم است، در صورت امكان بايد مقدارى پنبه داخل فرج نمايد و كمى صبر كند و بيرون آورد و بعد از آن كه فهميد استحاضه او كدام يك از آن سه قسم است، كارهايى را كه براى آن قسم دستور داده شده انجام دهد.

«154» زن مستحاضه اگر پيش از آن كه خود را وارسى كند، مشغول نماز شود با اينكه مى توانسته خود را وارسى كند، چنانچه قصد قربت داشته و به وظيفه خود

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 80

عمل كرده مثلًا استحاضه اش قليله بوده و به وظيفه استحاضه قليله عمل نموده، نماز او صحيح است. و اگر قصد قربت نداشته يا عمل او مطابق وظيفه اش نبوده مثل آن كه استحاضه او متوسطه بوده و به وظيفه قليله رفتار كرده، نماز او باطل است.

«155» زن مستحاضه اگر نتواند خود را وارسى نمايد، بنا بر احوط بايد به آنچه مشكل تر است عمل كند، مثلًا اگر نمى داند استحاضه او قليله است يا متوسطه، بايد كارهاى استحاضه متوسطه را بنا بر احوط انجام دهد و اگر نمى داند متوسطه است يا كثيره، بايد كارهاى استحاضه كثيره را بنا بر احوط انجام دهد؛ ولى اگر بداند

ص: 95

سابقاً كدام يك از آن سه قسم بوده بايد به وظيفه همان قسم عمل كند.

«156» زن مستحاضه اگر بداند از وقتى كه مشغول وضو يا غسل شده خونى از او بيرون نيامده و تا بعد از نماز هم خون در داخل فرج نيست و بيرون نمى آيد، مى تواند خواندن نماز را تأخير بيندازد.

«157» مستحاضه كثيره و متوسطه وقتى كاملًا از خون پاك شد بايد غسل كند، ولى اگر بداند از وقتى كه براى نماز قبلى مشغول غسل شده ديگر خون نيامده، لازم نيست دوباره غسل كند.

«158» زن مستحاضه اگر بين غسل و نماز فاصله بيندازد، بايد دوباره غسل كند و بلافاصله مشغول نماز شود ولى اگر خون در داخل فضاى فرج نيايد غسل لازم نيست.

«159» زن مستحاضه بايد موقع غسل و وضو و بعد از آن تا آخرِ نماز، خود را از بيرون آمدن خون (در صورتى كه براى او ضرر نداشته باشد) حفظ كند؛ و اگر مسامحه كرد و خونى خارج شد بنا بر احتياط هرچه بجا آورده از غسل يا وضو يا نماز، دو مرتبه انجام دهد.

«160» اگر استحاضه قليله زن پيش از نماز، متوسطه يا كثيره شود بايد كارهاى متوسطه يا كثيره را كه گفته شد انجام دهدواگراستحاضه متوسطه كثيره شود بايد كارهاى استحاضه كثيره را انجام دهد.

«161» اگر استحاضه كثيره زن متوسطه شود، بايد براى نماز اول عمل كثيره و

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 81

براى نمازهاى بعد عمل متوسطه را بجا آورد. مثلًا اگر پيش از نماز ظهر استحاضه كثيره متوسطه شود، بايد براى نماز ظهر غسل كند و براى نماز عصر و مغرب

ص: 96

و عشا فقط وضو بگيرد.

«162» اگر استحاضه كثيره، قليله شود، بايد براى نماز اول عمل كثيره و براى نمازهاى بعد عمل قليله را انجام دهد. و نيز اگر استحاضه متوسطه، قليله شود بايد براى نماز اول، عمل متوسطه و براى نمازهاى بعد عمل قليله را بجا آورد.

نه بايد بنا بگذارد كه يائسه نشده است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 82

«168» مدت حيض كمتر از سه روز و بيشتر از ده روز نمى شود، و اگر مختصرى هم از سه روز كمتر باشد حيض نيست.

«169» بايد سه روز اول حيض پشت سر هم باشد، پس اگر مثلًا دو روز خون ببيند و يك روز پاك شود و دوباره يك روز خون ببيند حيض نيست.

«170» اگر سه روز پشت سر هم خون ببيند و سپس پاك شود، چنانچه دوباره خون ببيند و روزهايى كه خون ديده و در وسط پاك بوده، روى هم از ده روز بيشتر نشود، تمام اين مدت را حيض قرار مى دهد.

«171» اگر زنى بيش از سه روز خون ديد و ده روزه يا كمتر از آن پاك شد، چنانچه نمى داند خون زخم و جراحت است يا نه، اگر درايام عادت زن باشد يا اينكه شرايط حيض را داشته باشد آن را خون حيض قرار مى دهد.

«172» اگر خونى ببيند كه از سه روز بيشتر و از ده روز كمتر باشد و نداند خون حيض است يا زخم، اگر قبلًا حيض بوده، يعنى خون حيض ديده وممكن است اين خون دنباله آن باشد حيض است ليكن اظهر اعتبار خروج از چپ براى حيض و خروج از طرف راست براى زخم است، و با عدم امكان وارسى، عمل به حالت سابقه مى نمايد و اگر سابقاً پاك بوده وظيفه اى نسبت به حيض ندارد.

«173» اگر خونى ببيند و شك كند كه خون حيض است يا خون نفاس، اگر در ايام عادت زن باشد آن را خون حيض قرار مى دهد

ص: 98

وگرنه بايد به وظيفه اى كه مشترك بين حيض و نفاس است عمل كند، يعنى لازم نيست آنچه بر حائض واجب است ولى بر نفساء واجب نيست و آنچه بر نفساء واجب است و بر حائض واجب نيست بجا آورد. گرچه انجام دادن مجموع وظايف حائض و وظايف نفساء، مطابق احتياط است بلكه اين احتياط در صورت امكان ترك نشود ودر صورت عدم امكان احتياط، مخالفت قطعيه ننمايد.

«174» اگر خونى ببيند كه نداند خون حيض است يا بكارت، ولى احتمال خون ديگرى مثل خون جراحت و زخم را هم نمى دهد، بايد خود را وارسى كند، يعنى مقدارى پنبه داخل فرج نمايد و كمى صبر كند، بعد بيرون آورد پس اگر اطراف آن آلوده باشد، خون بكارت است و اگر به همه آن رسيده، حيض مى باشد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 83

البته بايد خون زياد نباشد تا به وسيله فوق بتواند بين خون حيض و بكارت فرق بگذارد. و در صورت عدم امكان تشخيص وعدم حصول يقين، در ايام عادت حكم به حيض بودن مى كند و گرنه عمل به حالت سابقه مى نمايد.

«175» اگر كمتر از سه روز خون ببيند و سپس پاك شود و بعد سه روز خون ببيند، خون دوم حيض است و خون اول اگر چه در روزهاى عادتش باشد حيض نيست.

«176» اگر حائض پاك شد و بعد از گذشتن ده روز يا بيشتر، دوباره خون ديد، اگر از سه روز بيشتر طول بكشد ولى از ده روز بيشتر نباشد و ساير شرايط حيض را داشته باشد، خون دوم نيز حيض است.

وقتيّه و عدديّه؛ و آن زنى است كه دو ماه پشت سر هم در وقت معين خون حيض ببيند و شماره روزهاى حيض او هم در هر دو ماه يك اندازه باشد، مثل آن كه دو ماه پشت سر هم از اوّل ماه تا هفتم آن خون ببيند.

2- صاحب عادت وقتيّه؛ و آن زنى است كه دو ماه پشت سر هم در وقت معين، خون حيض ببيند ولى شماره روزهاى حيض او در هر دو ماه يك اندازه نباشد، مثلًا دو ماه پشت سر هم از روز اول ماه خون ببيند ولى ماه اول روز هفتم و ماه دوم روز هشتم از خون پاك شود.

3- صاحب عادت عدديه؛ و آن زنى است كه شماره روزهاى حيض او در دو ماه پشت سر هم به يك اندازه باشد، ولى وقت ديدن آن دو خون يكى نباشد، مثل آن كه ماه اول از پنجم تا دهم و ماه دوم از دوازدهم تا هفدهم خون ببيند.

4- مضطربه؛ و آن زنى است كه چند ماه خون ديده ولى عادت معينى پيدا نكرده، يا عادتش بهم خورده و عادت تازه اى پيدا نكرده است.

5- مبتدئه؛ و آن زنى است كه دفعه اولِ خون ديدن او است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 84

6- ناسيه؛ و آن زنى است كه عادت خود را فراموش كرده است.

و هركدام از اينها احكامى دارند كه در مسائل بعدى گفته مى شود.

«178» زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد، اگر در وقت عادت يا دو سه روز جلوتر يا دو سه روز عقب تر خون ببيند، به طورى كه بگويند حيض را

ص: 100

جلو يا عقب انداخته اگر چه آن خون، نشانه هاى حيض را نداشته باشد، بايد به احكامى كه براى زن حائض گفته مى شود عمل كند. و چنانچه بعد بفهمد حيض نبوده، مثل اينكه پيش از سه روز پاك شود، بايد عبادت هايى را كه بجا نياورده قضا نمايد.

«179» زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد اگر چند روز پيش از عادت و همه روزهاى عادت و چند روز بعد از عادت خون ببيند و روى هم از ده روز بيشتر نشود، همه حيض است؛ و اگر از ده روز بيشتر شود، فقط خونى را كه در روزهاى عادت خود ديده، حيض است و خونى كه پيش از آن و بعد از آن ديده استحاضه مى باشد، و بايد عبادتهايى را كه در روزهاى پيش از عادت و بعد از عادت بجا نياورده قضا نمايد. و اگر همه روزهاى عادت را با چند روز پيش از عادت خون ببيند و روى هم از ده روز بيشتر نشود، همه حيض است؛ و اگر از ده روز بيشتر شود، فقط روزهاى عادت او حيض است و خونى كه جلوتر از آن ديده استحاضه مى باشد و چنانچه در آن روزها عبادت نكرده بايد قضا نمايد. و اگر همه روزهاى عادت را با چند روز بعد از عادت خون ببيند و روى هم از ده روز بيشتر نشود، همه حيض است؛ و اگر بيشتر شود فقط روزهاى عادت حيض و باقى استحاضه است.

«180» زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد اگر مقدارى از روزهاى عادت را با چند روز پيش از عادت خون ببيند و روى هم از ده روز بيشتر

ص: 101

نشود همه حيض است؛ و اگر از ده روز بيشتر شود روزهايى كه در عادت خون ديده با چند روز پيش از آن، كه روى هم به مقدار عادت او شود، حيض، و روزهاى اول را استحاضه قرار مى دهد. و اگر مقدارى از روزهاى عادت را با چند روز بعد از عادت خون ببيند و روى هم از ده روز بيشتر نشود، همه حيض است؛ و اگر بيشتر شود، بايد روزهايى كه در عادت، خون ديده با چند روز بعد از آن كه روى هم به مقدار عادت او شود، حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 85

«181» زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد، اگر بيشتر از ده روز خون ببيند، خونى كه در روزهاى عادت ديده اگر چه نشانه هاى حيض را نداشته باشد، حيض است؛ وخونى كه بعد از روزهاى عادت ديده اگرچه نشانه هاى حيض را داشته باشد استحاضه است. مثلًا زنى كه عادت حيض او از اول ماه تا هفتم است، اگر از اول تا دوازدهم خون ببيند، هفت روز اول آن حيض و پنج روز بعد استحاضه مى باشد.

«182» زنى كه عادت وقتيه دارد، اگر در وقت عادت خود يا دو سه روز پيش از عادت يا دو سه روز بعد از عادت خون ببيند به طورى كه بگويند حيض را جلو يا عقب انداخته، اگر چه آن خون نشانه هاى حيض را نداشته باشد، بايد به احكامى كه براى زن هاى حائض گفته خواهد شد عمل نمايد. و اگر بعد بفهمد حيض نبوده، مثل آن كه پيش از سه روز پاك شود، بايد عبادت هايى را كه بجا

ص: 102

نياورده قضا نمايد.

«183» زنى كه عادت عدديه دارد، اگر بيشتر از شماره عادت خود خون ببيند و از ده روز بيشتر شود، چنانچه همه خون هايى كه ديده يك جور باشد بايد از موقع ديدن خون به شماره روزهاى عادتش حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد. و اگر همه خون هايى كه ديده يك جور نباشد، بلكه چند روز از آن نشانه حيض و چند روز ديگر نشانه استحاضه را داشته باشد، اگر روزهايى كه خون، نشانه حيض را دارد با شماره روزهاى عادت او يك اندازه است، بايد همان روزها را حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد؛ و اگر روزهايى كه خون نشانه حيض دارد، از روزهاى عادت او بيشتر است، فقط به اندازه روزهاى عادت او حيض، و بقيه استحاضه است؛ و اگر روزهايى كه خون نشانه حيض دارد از روزهاى عادت او كمتر است، بايد آن روزها را با چند روز ديگر كه روى هم به اندازه روزهاى عادتش شود، حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد.

«184» مضطربه (زنى كه چند ماه خون ديده ولى عادت معينى پيدا نكرده) اگر بيشتر از ده روز خون ببيند و همه خون هايى كه ديده يك جور باشد، چنانچه عادت خويشان او مشخص است آن مقدار را براى خود حيض و بقيه را استحاضه قرار مى دهد.

«185» مضطربه اگر بيشتر از ده روز خونى ببيند كه چند روز آن نشانه حيض و

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 86

چند روز ديگر آن نشانه استحاضه دارد، چنانچه خونى كه نشانه حيض دارد كمتر از سه روز و بيشتر از ده روز نباشد، همه آن حيض

ص: 103

است؛ و اگر خونى كه نشانه حيض را دارد كمتر از سه روز باشد بايد بنابراحتياط تا هفت روز را حيض قرار دهد.

«186» مبتدئه، يعنى زنى كه دفعه اول خون ديدن اوست، اگر بيشتر از ده روز خون ببيند و همه خون هايى كه ديده يك جور باشد بايد عادت خويشان خود را به طورى كه در مضطربه گفته شد حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد.

«187» مبتدئه اگر بيشتر از ده روز خونى ببيند كه چند روز آن نشانه حيض و چند روز ديگر نشانه استحاضه را داشته باشد، چنانچه خونى كه نشانه حيض دارد كمتر از سه روز و بيشتر از ده روز نباشد، همه آن حيض است. ولى اگر پيش از گذشتن ده روز از خونى كه نشانه حيض دارد دوباره خونى ببيند كه آن هم نشانه خون حيض داشته باشد، مثل آن كه پنج روز خون سياه و نُه روز خون زرد و دوباره پنج روز خون سياه ببيند، بايد از اول خون اول كه نشانه حيض دارد، حيض قرار دهد و در عدد رجوع به خويشاوندان خود كند و بقيه را استحاضه قرار دهد.

«188» مبتدئه اگر بيشتر از ده روز خونى ببيند كه چند روز آن نشانه حيض و چند روز ديگر آن نشانه استحاضه داشته باشد، چنانچه خونى كه نشانه حيض دارد از سه روز كمتر يا از ده روز بيشتر باشد، بايد از اولى كه خون نشانه حيض دارد، حيض قرار دهد و در عدد به خويشاوندان خود رجوع كند و بقيه را استحاضه قرار دهد.

«189» ناسيه، يعنى زنى كه وقت و عدد عادت خود

ص: 104

را فراموش كرده است، اگر بيشتر از ده روز خون ببيند بايد روزهايى را كه خون او نشانه حيض دارد تا ده روز، حيض قرار دهد و بقيه را استحاضه قرار دهد. و اگر نتواند حيض را به واسطه نشانه هاى آن تشخيص دهد، بنا بر احتياط واجب بايد هفت روز اول را حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد، مگر اينكه بداند به طور مسلم در روزهاى اول، حيض نمى شده است كه در آن صورت بعد از آن روزها را بايد حيض قرار دهد؛ و اگر ظن اطمينانى پيدا كرد كه ايام عادتش مثل خويشان خود است عادت آنها را براى خود انتخاب مى كند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 87

قسمت تقسيم شود و مرد در قسمت اول آن با زن خود در قُبُل جماع كند، احتياط واجب آن است كه هجده نخود طلا كفاره به فقير بدهد و اگر در قسمت دوم جماع كند، نُه نخود و اگر در قسمت سوم جماع كند، بايد چهار نخود و نيم بدهد، مثلًا زنى كه شش روز خون حيض مى بيند، اگر شوهرش در شب يا روز اول و دوم با او جماع كند، هجده نخود طلا بدهد و در شب يا روز سوم و چهارم نُه نخود و در شب يا روز پنجم و ششم بايد چهار نخود و نيم بدهد.

«193» طلاق دادن زن در حال حيض، به طورى كه در كتاب طلاق گفته مى شود، باطل است.

«194» اگر زن بگويد حائضم يا از حيض پاك شده ام، بايد حرف او را قبول كرد، مگر اينكه اطمينان پيدا شود كه دروغ مى گويد.

«195» اگر زن در بين نماز حائض شود، نماز او باطل است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 88

«196» بعد از آن كه زن از خون حيض پاك شد، واجب است براى نماز و روزه و عبادت هاى ديگرى كه بايد با طهارت (وضو يا غسل يا تيمم) بجا آورده شود، غسل كند، و دستور آن مثل غسل جنابت است، ولى بنابراظهر براى نماز بايد پيش از غسل يا بعد از آن وضو هم بگيرد، و اگر پيش از غسل وضو بگيرد بهتر است.

«197» نمازهاى يوميه اى كه زن در حال حيض نخوانده، قضا ندارد ولى روزه هاى واجب را بايد قضا نمايد.

نشانه هاى حيض را داشته باشد، يا يقين كنند كه سه روز طول مى كشد، بايد عبادت را ترك كنند و چنانچه بعد بفهمند حيض نبوده بايد عبادت هايى را كه بجا نياورده اند قضا نمايند؛ ولى اگر يقين نكنند كه تا سه روز طول مى كشد و نشانه هاى حيض را هم نداشته باشد، بنا بر احتياط واجب بايد تا سه روز كارهاى استحاضه را بجا آورند و كارهايى را كه بر حائض حرام است ترك نمايند و چنانچه پيش از سه روز پاك نشدند، بايد آن را حيض قرار دهند.

«199» اگر زن پيش از ده روز پاك شود و بداند كه در باطن خون نيست، بايد براى عبادت هاى خود غسل كند، ولى اگر يقين داشته باشد كه پيش از تمام شدن ده روز دوباره خون مى بيند نبايد غسل كند و نمى تواند نماز بخواند و بايد به احكام حائض عمل نمايد.

«200» زنى كه در حيض عادت عدديه دارد، اگر بيش از مقدار عادت خود خون ديد در صورتى كه نشانه هاى حيض را داشته باشد و بداند يا احتمال دهد كه قبل از ده روز پاك خواهد شد، عبادت هاى خود را ترك مى كند؛ و اگر در اثناء ده روز در ظاهر پاك شد، بنا بر احتياط بايد مقدارى پنبه داخل فرج خود كرده، كمى صبر كند و بعد بيرون آورد، اگر پاك بود غسل مى كند و اگر پاك نبود مى تواند عبادت هاى خود را ترك كند تا از داخل هم پاك شود. ولى در صورتى كه مى داند

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 89

خون بيش از ده روز ادامه خواهد داشت، مقدار عادت خود را حيض و بقيه را استحاضه

ص: 107

قرار مى دهد.

«201» اگر چند روز را حيض قرار دهد و عبادت نكند، بعد بفهمد حيض نبوده است، بايد نماز و روزه اى را كه در آن روزها بجا نياورده قضا نمايد. و اگر چند روز را به گمان اينكه حيض نيست عبادت كند، بعد بفهمد حيض بوده، چنانچه آن روزها روزهايى بوده كه بايد روزه مى گرفته، واجب است قضا نمايد.

كفاره بدهد.

«207» وقتى زن از خون نفاس پاك شد بايد غسل كند و عبادت هاى خود را بجا آورد، و اگر دوباره خون ببيند چنانچه روزهايى كه خون ديده با روزهايى كه در

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 90

وسط پاك بوده روى هم ده روز يا كمتر از ده روز باشد تمام آن نفاس است، و اگر روزهايى كه پاك بوده روزه گرفته باشد بايد قضا نمايد.

«208» اگر زن از خون نفاس پاك شود و احتمال بدهد كه در باطن خون هست، بايد مقدارى پنبه داخل فرج نمايد كه اگر پاك است، براى عبادت هاى خود غسل كند.

«209» اگر خون نفاس زن از ده روز بگذرد چنانچه در حيض عادت دارد به اندازه روزهاى عادت او نفاس و بقيه استحاضه است؛ و اگر عادت ندارد، تا ده روز بنا بر اظهر نفاس و بقيه استحاضه مى باشد. و احتياط مستحب آن است كسى كه عادت دارد از روز بعد از عادت و كسى كه عادت ندارد بعد از روز دهم تا روز هيجدهم زايمان، كارهاى استحاضه را بجا آورد و كارهايى را كه بر نفساء حرام است ترك كند.

«210» زنى كه عادت حيضش كمتر از ده روز است، اگر بيشتر از روزهاى عادتش خون نفاس ببيند در صورتى كه از ده روز بيشتر نشود بنا بر اظهر تمام آن مدت را نفاس قرار مى دهد.

كفن، نماز و دفن مسلمان (يعنى ميتى كه به حسب اظهار شهادتين و عدم منافى، حكم به اسلام او مى شود) بر هرمكلفى واجب است؛ و اگر بعضى انجام دهند، از ديگران ساقط مى شود و چنانچه هيچ كس انجام ندهد همه معصيت كرده اند.

«449» اگر كسى مشغول كارهاى ميّت شود بر ديگران واجب نيست اقدام نمايند؛ ولى اگر او عمل را نيمه كاره بگذارد، بايد ديگران تمام كنند.

«450» اگر انسان يقين كند كه ديگرى مشغول كارهاى ميّت شده، واجب نيست به كارهاى ميّت اقدام كند.

«451» اگر كسى بداند غسل يا كفن يا نماز يا دفن ميّت را باطل انجام داده اند، بايد دوباره انجام دهد.

«452» براى غسل، كفن، نماز و دفن ميّت، بايد از ولىّ او اجازه بگيرند.

«453» ولىّ زن كه در غسل و كفن و دفن او دخالت مى كند شوهر اوست و در مرتبه بعد از او، مردهايى كه از ميّت ارث مى برند مقدّم بر زن هاى ايشانند و هركدام كه در ارث بردن مقدم هستند در اين امر نيز مقدّمند.

«454» اگر ميّت براى غسل، كفن، دفن و نماز خود غير از ولىّ شخص ديگرى را معين كند، بنا بر اظهر لازم است آن شخص از ولىّ ميت براى اين كارها اجازه بگيرد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 92

456» سدر و كافور بايد به اندازه اى زياد نباشد كه آب را مضاف كند و به اندازه اى كم نباشد كه عُرفاً نگويند سدر و كافور با آب مخلوط شده است.

«457» اگر سدر و كافور يا يكى از اينها پيدا نشود، يا استعمال آن جايز نباشد، مثل آن كه غصبى باشد، بايد به جاى هر كدام كه ممكن نيست بنابر احتياط واجب ميّت را با آب خالص غسل بدهند؛ و اقوى در مكان غسل اين است كه بايد مباح باشد.

«458» كسى كه ميّت را غسل مى دهد، بايد مسلمان و دوازده امامى و عاقل باشد و مسائل غسل را هم بداند.

«459» كسى كه ميّت را غسل مى دهد، بايد قصد قربت داشته باشد يعنى غسل را براى انجام فرمان خداوند عالم بجا آورد؛ و اگر به همين نيّت تا آخر غسل سوم باقى باشد كافى است و تجديد نيّت لازم نيست، اگر چه احوط است.

«460» غسل بچه مسلمان اگر چه از زنا باشد، بنا بر احتياط، واجب است. و غسل، كفن، دفن كافر و اولاد او، جايز نيست. و كسى كه از بچگى ديوانه بوده و به حال ديوانگى بالغ شده، چنانچه پدر و مادر او يا يكى از آنان مسلمان باشند، بايد او را غسل داد و اگر هيچ كدام از آنان مسلمان نباشند، غسل دادن او جايز نيست.

«461» بچه سقط شده را، اگر چهار ماه يا بيشتر دارد، بايد بنا بر احتياط واجب غسل بدهند و اگر چهار ماه ندارد، بايد در پارچه اى بپيچند و بدون غسل دفن كنند.

«462» كسى كه كشتن او به رجم يا قصاص و مانند اينها

ص: 111

واجب شده است در

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 93

صورتى كه قبل از اجراى حُكم، غسل هاى سه گانه ميّت را به امر حاكم شرع يا بدون امر او انجام داده باشد، غُسل دادنش واجب نيست، اگر چه بعد از غُسل، از او حدث اصغر يا اكبر سر زده باشد.

«463» اگر مرد، زن را و زن، مرد را در غير موارد ضرورت غسل بدهد باطل است؛ ولى زن مى تواند شوهر خود را غسل دهد و شوهر هم مى تواند زن خود را غسل دهد، و احتياط مستحب در غسل زوجين، از زير لباس است اگر چه احتياط مستحب آن است كه زن، شوهر خود و شوهر، زن خود را غسل ندهد.

«464» مرد مى تواند در غير حال ضرورت دختر بچه اى را كه سن او از سه سال بيشتر نيست غسل دهد، زن هم مى تواند در غير حال ضرورت پسر بچه اى را كه سه سال بيشتر ندارد، غسل دهد.

«465» اگر براى غسل دادن ميّتى كه مرد است مرد پيدا نشود، زنانى كه با او نسبت دارند و محرمند، مثل مادر و خواهر و عمه و خاله، يا به واسطه شير خوردن با او محرم شده اند، بنا بر احوط بايد از زير لباس يا چيزى كه بدن او را بپوشاند غسلش بدهند. و نيز اگر براى غسل ميّت زن، زن ديگرى نباشد، مردهايى كه با او نسبت دارند و محرمند، يا به واسطه شير خوردن با او محرم شده اند بعد از اين كه از ساير اولياى ميت خصوصاً شوهر او اجازه بگيرند، بنا بر احوط بايد از زير لباس او را غسل دهند.

«466» اگر ميّت و

ص: 112

كسى كه او را غسل مى دهد هر دو مرد يا هر دو زن باشند، جايز است كه غير از عورت، جاهاى ديگر ميّت برهنه باشد.

«467» نگاه كردن به عورت ميّت حرام است، و كسى كه او راغسل مى دهد اگر نگاه كند معصيت كرده، ولى غسل باطل نمى شود.

«468» اگر جايى از بدن ميّت نجس باشد، بايد پيش از آن كه آن جا را غسل بدهند، آب بكشند.

«469» غسل ميّت مثل غسل جنابت است، و احتياط مستحب آن است كه تا غسل ترتيبى ممكن است، ميّت را غسل ارتماسى ندهند؛ و در صورت غسل ارتماسى بايد آب قليل نباشد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 94

«470» كسى را كه در حال حيض يا در حال جنابت مرده، لازم نيست غسل حيض يا غسل جنابت بدهند، بلكه همان غسل ميّت براى او كافى است ولى بنابر احتياط موقع غسل دادن نيت غسل جنابت و يا حيض را نيز بنمايند.

«471» اگر آب پيدا نشود، يا استعمال آن مانعى داشته باشد بايد بنا بر احتياط واجب ميّت را سه تيمّم بدهند و تيمم اول را به قصد ما فى الذمّه انجام دهند. و اما اگر آب هست ولى فقط براى يك غسل كافى است مسأله دو صورت دارد:

اول: آن كه آب طورى است كه فقط در غُسل معينى قابل استفاده است.

دوم: آن كه غُسل معيّن نيست.

اگر غسل معين است، مثل اين كه آب مخلوط با سدر يا كافور شده باشد، در اين صورت آن آب را در غسل مربوط به خودش استفاده مى كنند و به جاى دو غسل ديگر ميّت را تيمم مى دهند

ص: 113

و در اين اعمال ترتيب معتبر در غسل ميّت را رعايت مى كنند.

اما اگر غسل معين نباشد مثل اين كه آب خالص است و سدر و كافور هم موجود است، بنا بر احوط در اين صورت قدرى سدر با آب مخلوط مى كنند به طورى كه مضاف نشود و با آن غسل اوّل را به قصد وظيفه فعليّه انجام مى دهند و سپس ميّت را بدل از دو غسل بعدى دو تيمم مى دهند.

«472» اگر به علت نبودن آب، ميّت را تيمم دهند و بعد از آن آب پيدا شود، در صورتى كه خوفى بر ميّت در تأخير دفن نيست بايد آن را غسل بدهند و حنوط و كفن كنند، و اگر نماز بر او خوانده اند بنا بر احوط دوباره بخوانند.

«473» كسى كه ميّت را تيمّم مى دهد بنا بر اظهر بايد دست خود را به زمين زده و به صورت و پشت دست هاى ميّت بكشد به اين ترتيب كه در صورت امكان و نبودن مشكل، ميّت را بايد بنشاند و پشت سر او قرار گرفته و او را تيمم بدهد؛ ولى احتياط در اين است كه با دست خود ميّت نيز او را تيمم بدهند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 95

غسل، تيمم دادن ميّت است اگر بعد از تيمم، كسى به ميّت مثلًا دست بزند، بنا بر اظهر غسل كردن بر او واجب نمى شود اگر چه احتياط مستحب اين است كه غسل كند.

«475» براى مسّ مرده اى كه تمام بدن او سرد نشده، غسل واجب نيست اگر چه جايى را كه سرد شده مس نمايد.

«476» اگر موى خود را به بدن ميّت برساند يا بدن خود را به موى ميّت يا موى خود را به موى ميّت برساند، غسل واجب نيست.

«477» بچه اى كه بعد از مردن مادر بدنيا مى آيد، وقتى بالغ شد واجب است غسل مس ميّت كند.

«478» اگر انسان، ميّتى را كه سه غسل او كاملًا تمام شده مس نمايد، غسل بر او واجب نمى شود ولى اگر پيش از آن كه غسل سوم تمام شود جايى از بدن او را مس كند اگر چه غسل سوم آن جا تمام شده باشد، بايد غسل مس ميّت نمايد.

«479» اگر از بدن زنده يا مرده اى كه غسلش نداده اند، قسمتى كه داراى استخوان است جدا شود و پيش از آن كه قسمت جدا شده را غسل دهند، انسان آن را مس نمايد، بايد غسل مس ميّت كند.

«480» براى مس استخوان و دندانى كه از مرده جدا شده باشد و آن را غسل نداده اند، بنابر احتياط واجب بايد غسل كرد؛ و همچنين براى مس استخوانى كه از زنده جدا شده و گوشت ندارد، بنابر احوط غسل واجب است.

«481» غسل مسّ ميّت را بايد مثل غسل جنابت انجام دهند ولى كسى كه

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 96

غسل مس ميّت كرده، اگر بخواهد نماز

ص: 115

بخواند، بايد بنابر احوط وضو هم بگيرد.

«482» اگر چند ميّت را مس كند يا يك ميّت را چند بار مس نمايد، يك غسل كافى است.

«483» براى كسى كه بعد از مس ميّت غسل نكرده است، جايز بودن توقف در مسجد و خواندن سوره هايى كه سجده واجب دارد، خالى از وجه نيست گرچه احتياط در اجتناب است ولى براى نماز و مانند آن بايد غسل كند بلكه وضو نيز بنابر احتياط بگيرد.

«484» كسى كه غسل مس ميت بر او واجب شده اما غافل از تكليف به غسل مس ميت، غسل جنابت انجام داده در صورتى كه اين غسل به قصد انجام وظيفه واقع شده، كفايت از غسل مس ميت مى كند.

«485» بدن ميّتى كه سرد نشده چنانچه با رطوبت مسّ شود، موجب نجاست است، اگرچه موجب غسل نيست.

«486» اگر ديوانه يا بچه نابالغ ميت را مس كند بعد از آنكه ديوانه، عاقل شد و بچه بالغ گرديد، بايد غسل مس ميت نمايد.

«487» مس ميت اجمالًا ناقض وضو مى باشد.

«488» با مس ميت غسل واجب مى شود و فرقى نيست بين اينكه با رطوبت مس كند يا بدون رطوبت.

«489» در صورتى كه ميتى را مس كند ولى معلوم نشود قبل از سرد شدن بوده يا بعد از سرد شدن، غسل واجب نيست.

«490» شهيد مانند كسى است كه غسل داده شده، بنا بر اين مس بدن او موجب غسل نيست؛ و همچنين كسى كه قتل او به عنوان قصاص و يا حد واجب باشد و قبل از اجراى قصاص يا حد غسل كرده باشد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 97

را بايد با سه پارچه كه آنها را لُنگ و پيراهن و سر تا سرى مى گويند كفن نمايند.

«492» بنا بر احتياط لنگ بايد از ناف تا زانو اطراف بدن را بپوشاند، و بهتر آن است كه از سينه تا روى پا برسد؛ و پيراهن بايد از سر شانه تا نصف ساق پا، تمام بدن را بپوشاند و بهتر است تا روى پا برسد با توجه به اينكه عرفاً آن را پيراهن بگويند؛ و درازاى سر تا سرى بايد به قدرى باشد كه بستن دو سر آن ممكن باشد و پهناى آن بايد به اندازه اى باشد كه يك طرف آن روى طرف ديگر بيايد.

«493» اگر سه پارچه (لنگ، پيراهن، سرتاسرى) براى كفن ميّت ميسر نشود، به هركدام كه ميسر باشد اكتفا مى شود، اگر چه اسم هيچ يك از اين سه پارچه بر او صدق نكند. بلكه اگر هيچ پارچه اى مقدور نشود و فقط مقدارى جهت پوشاندن عورتين موجود باشد، واجب است با آن عورتين را بپوشانند.

«494» اگر ورثه بالغ باشند و اجازه دهند كه بيشتر از مقدار واجب كفن را، كه در مسأله 492 گفته شد، از سهم آنان بردارند، اشكال ندارد؛ و احتياط واجب آن است كه بيشتر از مقدار واجب كفن و همچنين مقدارى را كه احتياطاً لازم است از سهم وارثى كه بالغ نشده برندارند.

«495» اگر كسى وصيّت كرده باشد كه مقدار مستحب كفن را، كه در مسأله 492 گفته شد، از ثلث مال او بردارند، يا وصيّت كرده باشد كه ثلث مال را به مصرف خود او برسانند ولى مصرف آن را معين نكرده باشد يا فقط مصرف

ص: 117

مقدارى از آن را معيّن كرده باشد، مى توانند مقدار مستحب كفن را از ثلث مال او بردارند.

«496» اگر ميّت وصيّت نكرده باشد كه كفن را از ثلث مال او بردارند مى توانند به طور متعارف كه لايق شأن ميّت باشد كفن و چيزهاى ديگرى را كه از واجبات دفن است از اصل مال بردارند.

«497» كفن زن بر شوهر است اگرچه زن از خود مال داشته باشد، درصورتى كه

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 98

شوهر او مالى داشته باشد كه بتواند زن خود را كفن نمايد و گرنه بنا بر اظهر بايد از تركه زن بردارند. و همچنين بنابر اظهر اگر زن را به شرحى كه در كتاب طلاق گفته مى شود، طلاق رجعى بدهند و پيش از تمام شدن عدّه بميرد، شوهرش بايد كفن او را بدهد و احتياط در اين است كه شوهر با ورثه ميّت در اين مصارف مصالحه نمايند؛ و چنانچه شوهر بالغ نباشد يا ديوانه باشد ولىّ شوهر بايد از مال او كفن زن را بدهد.

«498» كفن ميّت بر خويشان او واجب نيست، اگر چه مخارج او در حال زندگى بر آنان واجب باشد.

«499» بايد مقدار واجب از سه پارچه كفن به قدرى نازك نباشد، كه بدن ميّت از زير آن پيدا باشد. و در بيشتر از مقدار واجب بنا بر احوط و اظهر بايد اين مسأله رعايت شود.

«500» كفن كردن با چيز غصبى، اگر چيز ديگرى هم پيدا نشود، جايز نيست؛ و چنانچه كفن ميّت غصبى باشد و صاحب آن راضى نباشد، بايد از تنش بيرون آورند.

«501» كفن كردن ميّت با چيز نجس جايز نيست و بنا

ص: 118

بر احتياط در چيز نجسى كه نماز با آن جايز است نيز كفن نكنند.

«502» كفن كردن با پارچه اى كه از پشم يا موى حيوان حرام گوشت تهيه شده، در حال اختيار جايز نيست؛ و بنا بر احتياط واجب با پوست حيوان حلال گوشت هم ميّت را كفن نكنند ولى اگر كفن را از مو، پشم يا كُرك حيوان حلال گوشت طورى درست كنند كه به آن جامه و لباس بگويند اشكال ندارد.

«503» اگر كفن ميّت به نجاست خود او، يا به نجاست ديگرى نجس شود، چنانچه كفن ضايع نمى شود، بايد مقدار نجس را بشويند اگرچه جواز بُريدن مقدارى از كفن كه بيشتر از مقدار ساتر عورت است و نجس شده است خالى از وجه نيست، پس اگر در قبر گذاشته باشند جايزاست كه ببُرند، بلكه اگر بيرون آوردن ميّت توهين به او باشد بريدن واجب مى شود؛ و اگر شستن يا بريدن آن ممكن نيست، در صورتى كه عوض كردن آن ممكن باشد، بايد عوض نمايند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 99

«504» ميّت اگر مرد باشد نبايد با پارچه ابريشمى خالص كفن شود؛ و همچنين است بنا بر احتياط واجب اگر ميّت زن باشد.

به پيشانى ميّت بمالند، و در جاهاى ديگر ترتيب لازم نيست.

«507» بهتر آن است كه ميّت را پيش از كفن كردن، حنوط نمايند اگر چه در بين كفن كردن و بعد از آن هم مانعى ندارد.

«508» كسى كه براى حج احرام بسته است، اگر پيش از تمام كردن سعى بين صفا و مروه بميرد، حنوط كردن او جايز نيست و نيز اگر در احرام عمره پيش از آن كه تقصير كند بميرد نبايد او را حنوط كنند.

«509» زنى كه شوهر او مرده و هنوز عده اش تمام نشده، اگر چه حرام است خود را خوشبو كند ولى چنانچه بميرد حنوط او واجب است.

«510» مكروه است ميّت را با مشك، عنبر، عود و عطرهاى ديگر خوشبو كنند يا براى حنوط، اينها رابا كافور مخلوط نمايند.

«511» مستحب است قدرى تربت حضرت سيد الشهداء عليه السلام با كافور مخلوط كنند ولى بايد از آن كافور به جاهايى كه بى احترامى مى شود نرسانند و نيز بايد تربت به قدرى زياد نباشد كه وقتى با كافور مخلوط شد آن را كافور نگويند.

«512» اگر كافور به اندازه غسل و حنوط نباشد، بنا بر احتياط واجب غسل را مقدم دارند و اگر براى هفت عضو نرسد پيشانى را مقدم دارند.

«513» مستحب است دو چوب تر و تازه در كفن همراه ميّت بگذارند، يكى را

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 100

در ترقوه طرف چپ بين پيراهن و لُنگ و يكى را در ترقوه راست به بدن ميت برسانند.

چيزى كه منافات با شهادتين دارد از او صادر نشده باشد، بنابر اقوى واجب است و خواندن نماز ميّت بر كسانى كه محكوم به كفر هستند مثل غُلاة و خوارج و نواصب جايز نيست. نماز ميّت بر بچه اگر شش سالش تمام شده باشد واجب است، بلكه بنا بر احتياط اگر عارف به نماز باشد و كمتر از شش سال هم داشته باشد بايد بر او نماز بخوانند، ولى بايد پدر و مادر آن بچه يا يكى از آنان مسلمان باشند، و اگر عارف به نماز نيست بايد شش سالش تمام شده باشد.

«515» نماز بر ميّت ديوانه اى كه پدر يا مادرش مسلمان هستند واجب است؛ و همچنين است نماز بر مرده اى كه در بلاد اسلامى پيدا شود. و همين طور است مرده اى كه در بلاد كفر پيدا شود و در آن جا مسلمانان هم زندگى كنند، و احتمال برود كه اين ميّت مسلمان باشد و يا از مسلمان متولد شده باشد.

«516» نماز ميّت واجب كفايى است، كه با خواندن يك نفر از ديگران ساقط مى شود، به شرط آن كه نمازگزار شيعه اثنى عشرى و بنا بر احوط بالغ باشد.

«517» نماز ميّت بايد بعد از غسل و حنوط و كفن كردن خوانده شود، و اگر وظيفه غير از غسل و حنوط و كفن است آنچه وظيفه است انجام بگيرد و بعد از آن نماز خوانده شود. و اگر پيش از اينها، يا در بين اينها بخوانند، اگر چه از روى فراموشى يا ندانستن مسأله باشد كافى نيست.

«518» كسى كه مى خواهد نماز ميّت بخواند، لازم نيست با وضو يا غسل يا تيمّم باشد

ص: 121

و بدن و لباسش پاك باشد و اگر لباس او غصبى هم باشد اشكال ندارد، ولى احتياط در اين است كه اگر غسل بر او واجب است، بدون غسل، و اگر

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 101

وظيفه اش تيمم بدل از غسل است بدون تيمم نماز نخواند.

«519» نماز خواندن زن بر ميّت با شرايطش مجزى است و از ديگران ساقط مى شود.

«520» كسى كه به ميّت نماز مى خواند، بايد رو به قبله باشد و نيز واجب است ميّت را مقابل او به پشت بخوابانند، به طورى كه سر او به طرف راست نمازگزار و پاى او به طرف چپ نمازگزار باشد.

«521» مكان نمازگزار نبايد از جاى ميّت به قدرى پست تر يا بلندتر باشد كه عرفاً نماز بر اين ميّت صدق نكند، ولى پستى و بلندى مختصر اشكال ندارد.

«522» نمازگزار نبايد به قدرى از ميّت دور باشد كه عرفاً نماز بر اين ميّت صدق نكند؛ ولى كسى كه نماز ميّت را به جماعت مى خواند، اگر از ميّت دور باشد، چنانچه صف ها به يكديگر متصل باشند اشكال ندارد.

«523» نمازگزار بايد مقابل ميّت بايستد، ولى اگر نماز به جماعت خوانده شود و صف جماعت از دو طرف ميّت بگذرد، نماز كسانى كه مقابل ميّت نيستند اشكال ندارد.

«524» اگر كسى موقعى به نماز جماعت ميّت رسيد كه بعضى از تكبيرات آن خوانده شده، مى تواند اقتدا كند ولى بايد در هر تكبير به وظيفه خود عمل كند، يعنى دعاى مربوط به همان تكبير را خودش بخواند و بعد از فراغ امام بقيه تكبيرات را تمام كند.

«525» بين ميّت و نمازگزار، نبايد پرده

ص: 122

و ديوار يا چيزى مانند اينها باشد، به طورى كه نماز بر آن ميّت عرفاً صدق نكند، ولى اگر ميّت در تابوت و مانند آن باشد اشكال ندارد.

«526» در وقت خواندن نماز، بايد عورت ميّت پوشيده باشد و اگر كفن كردن او ممكن نيست، بايد عورتش را، اگر چه با تخته و آجر و مانند اينها باشد، بپوشانند.

«527» نماز ميّت را بايد ايستاده و با قصد قربت بخواند، و در موقع نيّت ميّت را معيّن كند، مثلًا نيّت كند نماز مى خوانم بر اين ميّت قربةً الى اللَّه.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 102

«528» اگر كسى نباشد كه بتواند نماز ميّت را ايستاده بخواند، مى شود نشسته بر او نماز خواند. و چنانچه بعد از خواندن تمام نماز و يا قسمتى از آن به طور نشسته، شخصى كه قادر بر نماز خواندن به طور ايستاده است پيدا شود، بنا بر احتياط واجب بايد نماز اعاده شود.

«529» اگر چند ميّت با هم حاضر بودند، مى تواند براى همه يك نماز بخواند ولى در دعاهايى كه بعد از تكبير چهارم خوانده مى شود بايد ضماير به صورت جمع گفته شود؛ و مى تواند براى هر كدام يك نماز بخواند.

«530» مكروه است بر ميّت چند مرتبه نماز بخوانند، در صورتى كه هر دو نماز از هر نظر مثل هم باشند؛ ولى اگر ميّت صاحب فضيلت ايمانى مانند حضرت حمزه و فاطمه بنت اسد و سهل بن حنيف باشد مكروه نيست.

«531» اگر ميّت را عمداً يا از روى فراموشى يا به جهت عذرى بدون نماز دفن كنند، يا بعد از دفن معلوم شود نمازى كه بر او خوانده

ص: 123

شده باطل بوده است، اگر خارج كردن ميّت از قبر ممكن نيست يا موجب بى احترامى به او مى شود، واجب است به قبر او نماز بخوانند. و گرنه احتمال دارد مثل غسل دادن و كفن كردن ميّت، بيرون آوردن ميّت و خواندن نماز بر بدن او واجب باشد. و اما اگر بعد از نماز خواندن به قبر ميّت، بدن او به سببى مثل سيل و نظير آن خارج شد، بنا بر احتياط واجب اين نماز اعاده شود.

«532» در صورت مزاحمت نماز فريضه با نماز ميّت هركدام كه وقتش تنگ است مقدّم است؛ و اگر وقت هردو وسعت دارد مخيّر است؛ و در صورتى كه وقت هردو تنگ شده باشد، به طورى كه در تأخير دفن، خوف بر ميّت وجود دارد اظهر تقديم فريضه و نماز خواندن بر قبر ميّت بعد از دفن اوست.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 103

بَشيراً وَنَذيراً بَيْنَ يَدَىِ السّاعَة».

وبعد از تكبير دوم بگويد:

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، وَبارِكْ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، وَارْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّد، كَأَفْضَلِ ما صَلَّيْتَ وَ بارَكْتَ وَ تَرَحَّمْتَ عَلى ابْراهيمَ وَ آلِ ابْراهِيم، انَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ، وَ صَلّ عَلى جَمِيعِ الْانْبياءِ وَ الْمُرْسَلِينَ، وَ الشُّهَداءِ وَ الصِّدّيقِينَ، وَ جَمِيعِ عِبادِ اللَّهِ الصّالِحِينَ».

و بعد از تكبير سوم بگويد: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ والْمُسْلِمِينَ وَالْمُسلِماتِ، الْأَحْياءِ مِنْهُمْ وَ الْامْواتِ، تابِعْ بَيْنَنا وَبَيْنَهُمْ بِالْخَيْراتِ، انَّكَ مُجِيبُ الدَّعَواتِ، انَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِير».

و بعد از تكبير چهارم اگر ميّت مرد است بگويد: «اللَّهُمَّ انَّ هذا عَبْدُكَ وَ ابْنُ عَبْدِكَ وَ ابْنُ أَمَتِكَ نَزَلَ بِكَ وَ أنْتَ خَيْرُ مَنْزُولٍ بِهِ، اللَّهُمَّ انّا لانَعْلَمُ مِنْهُ الَّا خَيْراً وَ انْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنّا، اللَّهُمَّ انْ كانَ مُحْسِناً فَزِدْ فِي احْسانِهِ، وَانْ كانَ مُسِيئاً فَتَجاوَزْ عَنْهُ وَ اغْفِرْ لَهُ، اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَكَ فِي أَعْلى عِلّيّينَ وَ اخْلُفْ عَلى أَهلِهِ فِى الْغابِرينَ وَ ارْحَمْهُ بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ» و بعد تكبير پنجم را بگويد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 104

ولى اگر ميّت زن است بعد از تكبير چهارم بگويد:

«اللَّهُمَّ انَّ هذِهِ أَمَتُكَ وَ ابْنَةُ عَبْدِكَ وَ ابْنَةُ أَمَتِكَ نَزَلَتْ بِكَ وَ انْتَ خَيْرُ مَنْزُولٍ بِهِ، اللَّهُمَّ انّا لانَعْلَمُ مِنْها الّا خَيْراً، وَ انْتَ أَعْلَمُ بِها مِنّا، اللَّهُمَّ انْ كانَتْ مُحْسِنَةً فَزِدْ فِي احْسانِها، وَ انْ كانَتْ مُسيئَةً فَتَجاوَزْ عَنْها وَ اغْفِرْ لَها، اللَّهُمَّ اجْعَلْها عِنْدَكَ فِي اعْلى عِلّيّينَ وَ اخْلُفْ عَلى أَهْلِها فِي الْغابِرِينَ، وَ ارْحَمْها بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ».

«534» بايد تكبيرها و دعاها را طورى پشت سر هم بخواند، كه نماز از صورت

ص: 125

خود خارج نشود. و اگر مأموم عمداً يا سهواً در غير تكبير اول از امام جلو افتاد، مستحب است همان تكبير را با امام اعاده كند.

«535» كسى كه نماز ميّت را به جماعت مى خواند بايد تكبيرها و دعاهاى آن را هم بخواند.

در زمين دفن كنند، كه بوى او بيرون نيايد و درندگان هم نتوانند بدنش را بيرون آورند.

«538» اگر دفن ميّت در زمين ممكن نباشد، مى توانند به جاى دفن، او را در بنا يا تابوت بگذارند.

«539» ميّت را بايد در قبر به پهلوى راست طورى بخوابانند كه جلو بدن او رو به قبله باشد.

«540» اگر كسى در كشتى بميرد، چنانچه جسد او فاسد نمى شود و بودن او در كشتى مانعى ندارد، بايد صبر كنند تا به خشكى برسند و او را در زمين دفن كنند؛ و گرنه، بايد در كشتى غسلش بدهند و حنوط و كفن كنند و پس از خواندن نماز ميّت او را در خمره بگذارند و درش را ببندند و به دريا بيندازند، و اگر اين كار مشكل است چيز سنگينى به پايش ببندند و به دريا بيندازند و اگر ممكن است بايد او را در جايى بيندازند كه فوراً طعمه حيوانات نشود.

«541» مخارج انداختن در دريا و مخارج محكم كردن قبر ميّت را، در صورتى كه لازم باشد، احتمال دارد كه از اصل مال ميّت بردارند ولى احتياط مستحب اين است كه رضايت طلبكار و ورثه را در اين صورت به دست آورند.

«542» اگر زن كافره بميرد و بچه در شكم او مرده باشد، چنانچه پدر بچه مسلمان باشد بايد بنا بر احتياط واجب زن را در قبر به پهلوى چپ پشت به قبله

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 106

بخوابانند كه روى بچه به طرف قبله باشد حتى اگر هنوز روح هم به بدن او داخل نشده باشد.

«543» چيزى كه از ميّت جدا مى شود، اگر

ص: 127

چه مو و ناخن و دندانش باشد، بايد با او دفن شود ولى اگر مستلزم نبش باشد احتياط آن است كه جدا دفن شود.

«544» اگر كسى در چاه بميرد و بيرون آوردنش ممكن نباشد پس اگر ممكن است همان مقدار از چاه را كه بدن او قرار گرفته مسدود مى نمايند و اگر ممكن نيست بايد درِ چاه را ببندند و همان چاه را قبر او قرار دهند؛ و در صورتى كه چاه مال غير باشد بايد به نحوى او را راضى كنند، اگر چه با پرداخت قيمت چاه باشد.

آورند.

«547» جايز نيست انسان در مرگ كسى صورت و بدن رابخراشد و به خود لطمه بزند و بنا بر احتياط فرقى بين مرد و زن نيست.

«548» پاره كردن يقه در مرگ غير پدر و برادر جايز نيست.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 107

سل هاى مستحب در شرع مقدس اسلام بسيار است و از آن جمله است:

1- غسل جمعه؛ و وقت آن از اذان صبح است تا ظهر، و بهتر است نزديك ظهر بجا آورده شود؛ و اگر تا ظهر انجام ندهد، بنابر احوط بدون نيت ادا و قضا تا عصر جمعه بجا آورد؛ و اگر در روز جمعه غسل نكند، مستحب است از صبح شنبه تا غروب قضاى آن را بجا آورد؛ و كسى كه مى ترسد در روز جمعه آب پيدا نكند مى تواند روز پنجشنبه غسل را انجام دهد؛ و مستحب است انسان در موقع غسل جمعه بگويد:

«اشهَدُ انْ لاالهَ الّا اللَّه وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ وَ انَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد وَ اجْعَلْني مِنَ التوّابينَ وَ اجْعَلْني مِنَ الْمُتَطَهِّرين».

2- غسل شب اول ماه رمضان و تمام شب هاى فرد مثل شب سوم و پنجم و هفتم؛ ولى از شب بيست و يكم به بعد مستحب است همه شب غسل كند؛ و براى غسل شب اول، پانزدهم، هفدهم، نوزدهم، بيست و يكم، بيست و سوم، بيست و پنجم، بيست و هفتم، بيست و نهم بيشتر سفارش شده است؛ و زمان مخصوصى براى اين غسل ها معين نيست ولى بهتر است كه در اوّل شب، آنها را بجا آورد؛ و نيز مستحب است در شب بيست و سوم غير از غسل اول شب، يك غسل هم در آخر شب انجام دهد.

3- غسل روز عيد فطر و عيد قربان؛ ووقت آن از اذان صبح است تا غروب؛ و بهتر است آن را پيش از نماز عيد بجا آورد و اگر از ظهر

ص: 130

تا غروب بجا آورد، به قصد رجاء انجام دهد.

4- غسل شب عيد فطر؛ و وقت آن از اول مغرب است تا اذان صبح و بهتر است در اول شب بجا آورده شود.

5- غسل روز هشتم و نهم ذى الحجة.

6- غسل روز اول، پانزدهم، بيست و هفتم و آخر ماه رجب.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 109

7- غسل روز عيد غدير.

8- غسل روز بيست و چهارم ذى الحجة.

9- غسل روز عيد نوروز، پانزدهم شعبان و هفدهم ربيع الاول.

10- غسل كسى كه در موقع گرفتن خورشيد و ماه، نماز آيات را عمداً نخوانده، در صورتى كه تمام ماه و خورشيد گرفته باشد.

11- غسل كسى كه براى تماشاى دار آويخته رفته و آن را ديده باشد.

12- غسل براى احرام، طواف، وقوف به عرفات و مشعر، براى قربانى كردن و سر تراشيدن در منى و براى توبه از معاصى، اگر چه گناه صغيره باشد، و براى طلب حاجت، و استخاره يعنى طلب خير از خداوند.

«551» پيش از داخل شدن در حرم مكه، شهر مكه، مسجد الحرام، خانه كعبه، حرم مدينه، شهر مدينه، مسجد پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم و حرم امامان عليهم السلام مستحب است انسان غسل كند؛ و اگر در يك روز چند مرتبه مشرف شود، يك غسل كافى است، بلكه اگر در روز غسل كند، مى تواند اين اعمال را در شبى كه متصل به آن است نيز انجام دهد و همچنين به عكس؛ و براى زيارت پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم و امامان عليهم السلام از دور يا نزديك، مستحب

ص: 131

است انسان غسل كند.

اگر يكى از غسل هايى را كه در اين مسأله گفته شد بجا آورد و بعد كارى كند كه وضو را باطل مى نمايد، مثلًا بخوابد، غسل او باطل نمى شود ولى مستحب است دوباره غسل را بجا آورد.

* تذكر داده مى شود كه هيچ يك از غسل هاى مستحب، كفايت از وضو نمى كند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 110

و در طرفى كه اين طور نيست به اندازه پرتاب يك تير جستجو كند؛ و همين طور است اگر در يك طرف قسمتى هموار و قسمت ديگر ناهموار باشد.

«554» كسى كه وقت نماز او تنگ نيست و براى تهيه آب وقت دارد اگر يقين يا اطمينان دارد كه در محلى دورتر از مقدارى كه بايد جستجو كند آب هست، در صورتى كه مانعى نباشد و مشقت هم نداشته باشد بايد براى تهيه آب برود.

«555» لازم نيست خود انسان در جستجوى آب برود، بلكه مى تواند كسى را كه به گفته او اطمينان دارد بفرستد و در اين صورت اگر يك نفر ازطرف چند نفر برود كافى است؛ و همچنين اگر كسى اهل آن ناحيه باشد و خبر از نبودن آب بدهد به همان اكتفا مى شود.

«556» اگر احتمال دهد كه داخل بار سفر خود، يا در منزل يا در قافله آب هست، بايد به قدرى جستجو نمايد كه به نبودن آب يقين كند، يا از پيدا كردن آن نااميد شود.

«557» اگر پيش از وقت نماز جستجو نمايد و آب پيدا نكند و تا وقت نماز همان جا بماند، لازم نيست كه دوباره در جستجوى آب برود.

«558» اگر بعد از داخل شدن وقت نماز جستجو كند و آب پيدا نكند و تا وقت نماز ديگر در همان جا بماند، جستجوى دوباره لازم نيست.

«559» اگر از درنده بترسد، يا جستجوى آب به قدرى سخت باشد كه نتواند تحمل كند، يا وقت نماز به قدرى تنگ باشد كه هيچ نتواند جستجو كند، جستجو لازم نيست ولى اگر بتواند مقدارى جستجو كند همان مقدار جستجو

ص: 133

لازم است؛ و اگر از دزد بر جان يا مال خودش بترسد نبايد در جستجوى آب برود.

«560» اگر در جستجوى آب نرود تا وقت نماز تنگ شود، معصيت كرده ولى نمازش با تيمم صحيح است.

«561» كسى كه يقين دارد آب پيدا نمى كند، چنانچه دنبال آب نرود و با تيمم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد كه اگر جستجو مى كرد آب پيدا مى شد، بايد بنا بر احتياط واجب نماز را اعاده نمايد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 112

«562» اگر بعد از جستجو آب پيدا نكند و با تيمم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد در جايى كه جستجو كرده آب بوده، نماز را احتياطاً اعاده كند گرچه واجب نبودن اعاده خالى از وجه نيست.

«563» اگر بعد از داخل شدن وقت نماز، وضو داشته باشد و بداند كه اگر وضوى خود را باطل كند نمى تواند وضو بگيرد، چنانچه بتواند بدون ضرر و مشقت وضوى خود را نگاه دارد، نبايد آن را باطل نمايد. و همچنين است اگر بداند كه تهيه آب براى او ممكن نيست.

«564» اگر پيش از وقت نماز وضو داشته باشد و بداند يا احتمال عقلايى دهد يا دو شاهد عادل خبر دهند كه اگر وضوى خود را باطل كند، تهيه آب براى او ممكن نيست، چنانچه بتواند بدون ضرر و مشقت وضوى خود را نگاه دارد، احتياط در آن است كه آن را باطل نكند.

«565» كسى كه فقط به مقدار وضو يا به مقدار غسل آب دارداگر بداند كه اگر آن را بريزد آب پيدا نمى كند، چنانچه وقت نماز داخل شده باشد، ريختن آن حرام

ص: 134

است و احتياط در آن است كه پيش از وقت نماز هم آن را نريزد.

«566» كسى كه مى داند يا دو شاهد عادل خبر دهند كه آب پيدا نمى كند، اگر بعد از داخل شدن وقت نماز وضوى خود را باطل كند يا آبى كه دارد بريزد معصيت كرده ولى نمازش با تيمّم صحيح است.

2- مشقّت بيش از حد:

«567» اگر به سبب پيرى يا ترس از دزد و جانور و مانند اينها، يا نداشتن وسيله اى كه آب از چاه بكشد، دسترسى به آب نداشته باشد، بايد تيمّم كند. و همچنين است اگر تهيه كردن آب يا استعمال آن به قدرى مشقت داشته باشد كه مردم آن را تحمل نكنند.

«568» اگر براى كشيدن آب از چاه، دلو و ريسمان و مانند اينها لازم دارد و مجبور است بخرد يا كرايه نمايد، اگر چه قيمت آن چند برابر معمول باشد، در صورتى كه اجحاف نباشد بايد تهيه كند، و همچنين است اگر آب را به چندين برابر

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 113

قيمتش بفروشند. ولى اگر تهيه آنها به قدرى پول مى خواهد كه نسبت به حال او آن مقدار ضرر دارد، واجب نيست تهيه نمايد.

«569» اگر ناچار شود كه براى تهيه آب قرض كند، بايد قرض نمايد؛ ولى كسى كه مى ترسد نتواند قرض خود را بدهد واجب نيست قرض كند.

«570» اگر حفر چاه مشقّت ندارد، بايد براى تهيه آب، چاه حفر كند. مگر اين كه ضرر غير مالى مهمى در اين كار باشد كه به خاطر آن، ديگر اين كار واجب نباشد.

«571» اگر كسى مقدارى آب بى منّت به او ببخشد بايد

ص: 135

قبول كند.

3- ترس از ضرر:

«572» اگر از استعمال آب بر جان خود بترسد، يا بترسد كه به علّت استعمال آن، مرض يا عيبى در او پيدا شود، يا مرضش طول بكشد، يا شدت كند، يا به سختى معالجه شود، بايد تيمّم نمايد؛ ولى اگر آب گرم براى او ضرر ندارد، بايد با آب گرم وضو بگيرد يا غسل كند، در صورتى كه مخارج گرم كردن در حد متعارف باشد نه خارج از حد معمول.

«573» لازم نيست يقين كند كه آب براى او ضرر دارد، بلكه اگر احتمال ضرر بدهد، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد و از آن احتمال ترس براى او پيدا شود، بايد تيمّم كند.

«574» كسى كه مبتلا به درد چشم است و آب براى او ضرر دارد؛ بايد تيمم نمايد.

«575» اگر به دليل يقين يا ترس به ضرر، تيمم كند و قبل از نماز بفهمد كه آب برايش ضرر ندارد، تيمم او باطل است؛ و اگر بعد از نماز بفهمد، اگر قطع او بر اساس منشأ و علامت معتبرى بوده نمازش صحيح است، و گرنه بنا بر احتياط نمازش را بايد دو مرتبه بخواند.

«576» كسى كه مى داند آب برايش ضرر ندارد، چنانچه غسل كند يا وضو بگيرد و بعد بفهمد كه آب براى او ضرر داشته، وضو و غسل او صحيح است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 114

4- نياز به آب براى حفظ جان:

«577» هرگاه بترسد كه اگر آب را به مصرف وضو يا غسل برساند خود او يا عيال و اولاد او، يا رفيقش و كسانى كه به او مربوطند، مانند

ص: 136

خدمتكار از تشنگى بميرند يا مريض شوند، يا به قدرى تشنه شوند كه تحمل آن مشقت دارد، بايد به جاى وضو و غسل تيمّم نمايد. و نيز اگر بترسد حيوانى از تشنگى تلف شود در صورتى كه ذبح آن حيوان براى او ضرر داشته باشد، بايد آب را به آن بدهد و تيمم نمايد اگر چه حيوان مال خودش نباشد؛ و همچنين است اگر كسى كه حفظ جان او واجب است به طورى تشنه باشد كه اگر انسان آب را به او ندهد تلف شود.

«578» اگر غير از آب پاكى كه براى وضو يا غسل دارد آب نجسى هم به مقدار آشاميدن خود و كسانى كه به او مربوطند داشته باشد، بايد آب پاك را براى آشاميدن بگذارد و با تيمّم نماز بخواند؛ ولى چنانچه آب را براى حيوانش بخواهد بايد آب نجس را به آن بدهد و با آب پاك وضو و غسل را انجام دهد.

5- نياز به آب براى تطهير:

«579» كسى كه بدن يا لباسش نجس است و كمى آب دارد كه اگر با آن وضو بگيرد يا غسل كند براى آب كشيدن بدن يا لباس او نمى ماند، بايد بدن يا لباس را آب بكشد و با تيمّم نماز بخواند. ولى اگر چيزى نداشته باشد كه بر آن تيمم كند، بايد آب را به مصرف وضو يا غسل برساند و با بدن يا لباس نجس نماز بخواند.

6- نداشتن آب مباح:

«580» اگر غير از آب يا ظرفى كه استعمال آن حرام است آب يا ظرف ديگرى ندارد، مثلًا آب يا ظرفش غصبى است، بايد به جاى وضو و غسل

ص: 137

تيمم كند.

7- نداشتن فرصت براى وضو يا غسل:

«581» هرگاه وقت به قدرى تنگ باشد كه اگر وضو بگيرد يا غسل كند، تمام

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 115

نماز بعد از وقت خوانده مى شود، بايد تيمم كند. و در صورتى كه اگر وضو بگيرد يك ركعت از نماز را در وقت مى خواند و بقيه را خارج وقت، ولى اگر تيمم كند تمام نماز را در وقت مى خواند، مى تواند بنا بر اظهر هركدام را خواست انجام دهد ولى احتياط مستحب در تيمم و خواندن تمام نماز در وقت است. و اگر با تيمّم هم تمام نماز را نمى تواند در وقت بخواند بايد بنا بر احوط بلكه اقرب وضو بگيرد و يك ركعت نماز را در وقت با وضو بخواند.

«582» اگر عمداً نماز را به قدرى تأخير بيندازد كه وقت وضو يا غسل نداشته باشد، معصيت كرده ولى نماز او با تيمّم صحيح است.

«583» كسى كه شك دارد كه اگر وضو بگيرد يا غسل كند وقت براى نماز او مى ماند يا نه، بايد تيمم كند.

«584» كسى كه به واسطه تنگى وقت تيمّم كرده، چنانچه بعد از نماز آبى كه داشته از دستش برود، اگر چه تيمّم خود را نشكسته باشد، در صورتى كه براى نمازهاى بعد وظيفه اش تيمّم باشد، بايد دوباره تيمم نمايد.

«585» كسى كه آب دارد، اگر به واسطه تنگى وقت با تيمّم مشغول نماز شود و در بين نماز آبى كه داشته از دستش برود، براى نمازهاى بعد مى تواند با همان تيمّم نماز بخواند.

«586» اگر انسان به قدرى وقت دارد كه مى تواند وضو بگيرد يا غسل

ص: 138

كند و نماز را بدون كارهاى مستحبى آن مثل اقامه و قنوت بخواند، بايد غسل كند يا وضو بگيرد و نماز را بدون كارهاى مستحبى آن بجا آورد، بلكه اگر به اندازه سوره هم وقت ندارد، بايد غسل كند يا وضو بگيرد و نماز را بدون سوره بخواند.

پيدا نشود، احتياط مستحب آن است كه نماز را بدون تيمم بخواند و بنابر اقوى بعداً قضاى آن را بجا آورد.

«590» كسى كه آب ندارد اگر برف يا يخ داشته باشد، چنانچه ممكن است بايد آن را آب كند و با آن وضو بگيرد يا غسل نمايد، و اگر ممكن نيست و چيزى هم كه تيمّم به آن صحيح است ندارد، احتياط مستحب آن است كه نماز را بدون وضو و تيمّم بخواند و بعداً بايد قضاى آن را هم بخواند.

«591» اگر با خاك و ريگ چيزى مانند كاه، كه تيمم به آن باطل است مخلوط شود، نمى تواند به آن تيمّم كند ولى اگر آن چيز به قدرى كم باشد كه در خاك يا ريگ، ازبين رفته حساب شود، تيمم به آن خاك و ريگ صحيح است؛ بلكه اگر آن چيز كم باشد و از بين رفته هم حساب نشود ولى عرفاً خاك و ريگ گفته شود، بعيد نيست تيمم صحيح باشد.

«592» تيمّم به ديوار گِلى صحيح است و همچنين است تيمّم به زمين و خاك نمناك و تيمم به گِل سفت شده نيز صحيح است. بنا بر اين گِلى كه تيمم به آن با وجود زمين و خاك خشك صحيح نيست، گِلى است كه تَر باشد.

«593» چيزى كه بر آن تيمّم مى كند بايد پاك باشد و اگر چيز پاكى كه تيمّم به آن صحيح است ندارد احتياط در اين است كه نماز را بدون تيمم بخواند و بعداً با وضو يا غسل يا تيمم نماز را دو مرتبه بخواند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 117

«594» چيزى كه بر آن تيمم مى كند

ص: 140

نبايد غصبى باشد.

«595» كسى كه در جاى غصبى محبوس است، اگر آب و خاك او غصبى است، بايد با تيمّم نماز بخواند در صورتى كه تيمم موجب تصرفى بيشتر از ماندن در آنجا نشود يا صاحب آن زمين به تيمم كردن او راضى باشد.

«596» مستحب است بعد از زدن دست بر چيزى كه تيمم بر آن صحيح است، دست را بتكاند كه گرد آن بريزد.

به قدرى فاصله دهد كه نگويند تيمّم مى كند باطل است.

«600» در تيمّم بايد پيشانى و كف دست ها و پشت دست ها پاك باشد. و اگر كف دست نجس باشد و نتواند آن را آب بكشد، بايد با همان كف دست نجس تيمّم كند، و احتياط واجب در اين است كه اگر روى دست نجس نيست، هم با كف دست و هم با روى دست تيمم نمايد.

«601» انسان بايد براى تيمّم انگشتر را از دست بيرون آورد و اگر در پيشانى يا پشت دست ها يا در كف دست ها مانعى باشد، مثلًا چيزى به آنها چسبيده باشد، بايد برطرف نمايد.

«602» اگر پيشانى يا پشت دست ها زخم است و پارچه يا چيز ديگرى را كه بر آن بسته نمى تواند باز كند، بايد دست را روى آن بكشد. و نيز اگر كف دست زخم باشد و پارچه يا چيز ديگرى را كه بر آن بسته نتواند باز كند، بايد دست را با همان پارچه به چيزى كه تيمّم به آن صحيح است بزند و به پيشانى و پشت دست ها بكشد. و اگر كف دست به سبب شكستگى يا عارضه ديگرى به طورى در ميان گچ باشد كه قابل برداشتن نيست، براى تيمم از ديگران كمك بگيرد.

«603» اگر پيشانى و پشت دست ها مو داشته باشد اشكال ندارد. ولى اگر موى سر روى پيشانى آمده باشد و بيش از حدّ معمول باشد، بايد آن را عقب بزند.

«604» كسى كه وظيفه اش تيمّم است بنابر احتياط واجب نبايد پيش از وقت نماز براى نماز تيمّم كند، ولى اگر براى كار واجب ديگر يا مستحبى تيمّم كند و تا

ص: 142

وقت نماز عذر او باقى باشد، مى تواند با همان تيمّم نماز بخواند.

«605» كسى كه وظيفه اش تيمّم است، اگر بداند تا آخر وقت عذر او باقى مى ماند، در وسعت وقت مى تواند با تيمّم نماز بخواند. و همچنين اگر اميد برطرف

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 119

شدن عذر در آخر وقت را دارد اظهر جواز مبادرت به نماز با تيمم است، اگر چه تأخير افضل و احوط است.

«606» كسى كه نمى تواند وضو بگيرد يا غسل كند، مى تواند نمازهاى قضاى خود را با تيمّم بخواند هر چند احتمال بدهد كه به زودى عذر او برطرف مى شود.

«607» كسى كه نمى تواند وضو بگيرد يا غسل كند، جايز است نمازهاى مستحبى را كه مثل نافله هاى شبانه روز وقت معين دارد باتيمّم بخواند، حتى دراول وقت.

«608» اگر به واسطه نداشتن آب يا عذر ديگرى تيمّم كند، بعد از برطرف شدن عذر، تيمّم او باطل مى شود.

«609» كسى كه وظيفه اش تيمّم است اگر براى كارى تيمّم كند، تا تيمّم و عذر او باقى است، كارهايى را كه بايد با وضو يا غسل انجام داد، مى تواند بجا آورد؛ ولى اگر عذرش تنگى وقت بوده، يا با داشتن آب، براى نماز ميّت يا خوابيدن تيمّم كرده، فقط كارى را كه براى آن تيمّم نموده مى تواند انجام دهد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 120

پنجگانه هم انسان را از گناهان پاك مى كند. سزاوار است كه انسان نماز را در اول وقت بخواند. كسى كه نماز را پَست و سبك شمارد، مانند كسى است كه نماز نمى خواند؛ پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«كسى كه به نماز اهميت ندهد و آن را سبك شمارد، سزاوار عذاب آخرت است». روزى حضرت در مسجد تشريف داشتند، مردى وارد و مشغول نماز شد، ركوع و سجودش را كاملًا به جا نياورد. حضرت فرمودند: «اگر اين مرد در حالى كه نمازش اين طور است از دنيا برود، به دين من از دنيا نرفته است». پس انسان بايد مواظب باشد كه به عجله و شتابزدگى نماز نخواند و در حال نماز به ياد خدا و با خضوع و خشوع و وقار باشد و متوجه باشد كه با چه كسى سخن مى گويد و خود را در مقابل عظمت و بزرگى خداوند عالم بسيار پست و ناچيز ببيند و اگر انسان در موقع نماز كاملًا به اين مطلب توجه كند، از خود بى خبر مى شود، چنانكه در حال نماز تير را از پاى مبارك اميرالمؤمنين عليه السلام بيرون كشيدند و آن حضرت متوجه نشدند. و نيز بايد نمازگزار توبه و استغفار نمايد و گناهانى كه مانع قبول شدن نماز است، مانند حسد، كبر، غيبت، خوردن حرام، آشاميدن مسكرات و ندادن خمس و زكات بلكه هرمعصيتى را ترك كند. و همچنين سزاوار است كارهايى كه ثواب نماز را كم مى كند بجا نياورد، مثلًا در حال خواب آلودگى و خوددارى از بول به نماز

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 121

نايستد و در موقع نماز به آسمان

ص: 144

نگاه نكند و نيز كارهايى كه ثواب نماز را زياد مى كند به جا آورد، مثلًا انگشترى عقيق به دست كند و لباس پاكيزه بپوشد و شانه و مسواك كند و خود را خوشبو نمايد.

در زمين مسطح فرو مى برند. صبح كه خورشيد بيرون مى آيد، سايه اين شاخص به طرف مغرب مى افتد و هرچه آفتاب بالا مى آيد اين سايه كم مى شود و در اكثر شهرها در اول ظهر شرعى به آخرين درجه كمى مى رسد و ظهر كه گذشت، سايه آن به طرف مشرق برمى گردد و هرچه خورشيد رو به مغرب مى رود، سايه زيادتر مى شود؛ بنا بر اين وقتى سايه به آخرين درجه كمى رسيد و دومرتبه رو به زياد شدن گذاشت معلوم مى شود ظهر شرعى شده است. ولى در بعضى شهرها مثل مكه كه گاهى موقع ظهر سايه به كلى از بين مى رود، بعد از آن كه سايه دوباره پيدا شد، معلوم مى شود ظهر شده است.

«613» نماز ظهر و عصر هر كدام وقت مخصوص و مشتركى دارند؛ وقت مخصوص نماز ظهر: از اول ظهر است تا وقتى كه از ظهر به اندازه خواندن نماز ظهر و تحصيل شرايط نماز- اگر تحصيل نكرده است- بگذرد؛ و اگر كسى اشتباهاً عصر را در اين وقت بخواند نمازش باطل است. و وقت مخصوص نماز عصر: هنگامى است كه به اندازه خواندن نماز عصر، وقت به مغرب مانده باشد، كه اگر كسى تا اين موقع نماز ظهر را نخواند، نماز ظهر او قضا شده و بايد نماز عصر را بخواند. و مابين اين دو وقتِ مخصوص، وقت مشترك نماز ظهر و عصر است.

«614» وقت مخصوص و مشترك- كه معنى آن در مسأله قبل گفته شد- براى اشخاص فرق مى كند؛ مثلًا اگر به اندازه خواندن دو ركعت نماز از اول ظهر بگذرد، وقت مخصوص نماز ظهر كسى كه مسافر است تمام

ص: 146

شده و داخل وقت مشترك

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 123

مى شود، و براى كسى كه مسافر نيست، بايد به اندازه خواندن چهار ركعت نماز بگذرد.

«615» اگر پيش از خواندن نماز ظهر، سهواً مشغول نماز عصر شود و در بين نماز بفهمد اشتباه كرده است، چنانچه در وقت مشترك باشد، بايد نيت را به نماز ظهر برگرداند، يعنى نيت كند كه آنچه تا حال خوانده ام و آنچه را مشغولم و آنچه بعد مى خوانم همه نماز ظهر باشد، و بعد از آن كه نماز را تمام كرد، نماز عصر را بخواند.

و اگر در وقت مخصوص به ظهر باشد پس اگر بعد از نماز فهميد، نمازش باطل است مگر آن كه به قصد آنچه الآن وظيفه اوست بجا آورده و در تطبيق آن بر عصر اشتباه كرده باشد نظير اين كه به جاى ظهر، كلمه عصر بگويد؛ و اگر در اثناء متوجه شود بايد عدول كرده، نيت را به نماز ظهر برگرداند، و احتياط به اعاده هردو نماز بعد از آن ترك نشود. و اگر موقعى ملتفت شد كه داخل وقت مشترك شده است عدول به نماز ظهر مى نمايد، و اگر بعد از نماز فهميد نماز او صحيح است و عصر حساب مى شود و اعاده عصر بعد از نماز ظهر لازم نيست.

«616» اگر در وقت مشترك سهواً نماز عصر را بر ظهر مقدم داشت و در وقت مختص به نماز عصر فهميد، آن را با همان نيت نماز عصر تمام كند و سپس احتياطاً نماز ظهر را به قصد ما فى الذمّه (يعنى آنچه بر ذمّه اوست) بخواند.

«617» اگر مسافر، فقط وقت چهار

ص: 147

ركعت نماز را داشت و نيت ظهر كرد و در اثناء نماز نيّت اقامت ده روز يا بيشتر نمود، نماز او باطل است؛ پس آن نماز را قطع مى كند و شروع به نماز عصر مى نمايد و بعد قضاى ظهر را بجا مى آورد؛ ولى اگر اين نيت اقامت با اختيار اوست، احتياطاً اين كار را نكند.

«618» در روز جمعه انسان مى تواند بنا بر اظهر به جاى نماز ظهر دو ركعت نماز جمعه بخواند؛ و در عصر غيبت وجوب آن تخييرى است يعنى نماز جمعه كفايت از نماز ظهر مى كند. شرايط و احكام نماز جمعه در بخش مربوط به آن بيان خواهد شد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 124

بخواند، ولى احتياط در اين است كه در صورت اضطرار و تأخير نماز از نيمه شب، آخر شب را ملاك براى وقت مخصوص نماز عشا قرار دهد، بنا بر اين اگر به مقدار پنج ركعت به آخر شب وقت دارد هر دو نماز را به قصد ما فى الذمه بخواند، و اگر كمتر وقت دارد اگرچه يك ركعت باشد اول نماز عشا را به قصد اين كه احتمالًا وظيفه او نماز عشا است بخواند بعد نماز مغرب را قضا كند و بعد از آن احتياطاً نماز عشا را دو مرتبه به نيت قضا بخواند. و بين وقت مخصوص نماز مغرب و وقت مخصوص نماز عشا، وقت مشترك نماز مغرب و عشا است كه اگر كسى در اين وقت اشتباهاً نماز عشا را پيش از نماز مغرب بخواند و بعد از نماز ملتفت شود، نمازش صحيح است و بايد نماز مغرب را بعد از آن بجا آورد.

«621» اگر پيش از خواندن نماز مغرب، سهواً مشغول نماز عشا شود و در بين نماز بفهمد كه اشتباه كرده، چنانچه تمام آنچه را خوانده يا مقدارى از آن را، در وقت مشترك خوانده و به ركوع ركعت چهارم نرفته، بايد نيت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را تمام كند و بعد نماز عشا را بخواند؛ و اگر به ركوع ركعت چهارم رفته بايد نماز

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 125

را تمام كند، بعد نماز مغرب را بخواند. اما اگر تمام آنچه را خوانده در وقت مخصوص نماز مغرب خوانده باشد نمازش خالى از اشكال نيست حتى اگر به مغرب عدول كرده باشد.

«622» آخر وقت

ص: 149

نماز عشا نصف شب است ولى رعايت احتياطى كه در مسأله 620 گفته شد بنمايد. و مقصود از نصف شب نصف مابين غروب آفتاب و طلوع فجر است نه طلوع آفتاب.

«623» اگر از روى معصيت يا به واسطه عذرى نماز مغرب يا نماز عشا را تا نصف شب نخواند، بنا بر احتياط واجب بايد تا قبل از اذان صبح، بدون اينكه نيت ادا و قضا كند بجا آورد.

ظن به وقت پيدا مى كنند، احتياط در تأخير نماز است. ولى اگر به خاطر تأخير، خود به خود علم و يا ظن به وقت پيدا مى شود احتمال دارد همين قدر كه گمان به وقت پيدا كردند بتوانند نماز بخوانند ولى اگر عُسر و حرج نباشد احتياط در تأخير نماز است.

«627» اگر با ملاك هايى كه گفته شد داخل شدن وقت را احراز كند و مشغول نماز شود و در بين نماز بفهمد كه هنوز وقت داخل نشده، نماز او باطل است، مگر اينكه بتواند عدول كند به نماز نافله و يا نمازى كه از او قضا شده باشد؛ و همچنين است اگر بعد از نماز بفهمد كه تمام نماز را پيش از وقت خوانده؛ ولى اگر در بين نماز بفهمد وقت داخل شده، يا بعد از نماز بفهمد كه در بين نماز وقت داخل شده، نماز او صحيح است.

«628» اگر انسان نداند و يا فراموش كند كه بايد با يقين به داخل شدن وقت مشغول نماز شود، چنانچه بعد از نماز بفهمد كه تمام نماز را در وقت خوانده، نماز او صحيح است در صورتى كه موقع نماز قصد قربت داشته باشد.

«629» اگر وقت نماز به قدرى تنگ است كه به سبب بجا آوردن بعضى از كارهاى مستحب نماز، مقدارى از آن بعد از وقت خوانده مى شود، بايد آن مستحب را بجا نياورد. مثلًا اگر به سبب خواندن قنوت مقدارى از نماز بعد از وقت خوانده مى شود، بايد قنوت نخواند.

«630» كسى كه فقط به اندازه خواندن يك ركعت نماز وقت دارد، بايد نماز را به نيت ادا بخواند.

«631» كسى كه

ص: 151

مسافر نيست، اگر تا مغرب به اندازه خواندن پنج ركعت نماز وقت دارد، بايد نماز ظهر و عصر هردو را بخواند و اگر كمتر وقت دارد بايد فقط نماز عصر را بخواند و بعداً نماز ظهر را قضا كند؛ و اگر تا نصف شب به اندازه خواندن پنج ركعت نماز وقت دارد، بايد نماز مغرب و عشا را بخواند و اگر كمتر وقت دارد، بايد فقط عشا را بخواند و بعداً بايد نماز مغرب را به قصد ما فى الذمه بخواند.

«632» كسى كه مسافر است اگر تا مغرب به اندازه خواندن سه ركعت نماز

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 127

وقت دارد، بايد نماز ظهر و عصر را بخواند و اگر كمتر وقت دارد، بايد فقط عصر را بخواند و بعداً نماز ظهر را قضا كند. و اگر تا نصف شب به اندازه خواندن چهار ركعت نماز وقت دارد بايد نماز مغرب و عشا را بخواند و اگر كمتر وقت دارد بايد فقط عشا را بخواند و بلافاصله مغرب را احتياطاً به قصد ما فى الذمه بجا آورد.

«633» مستحب است انسان نماز را در اول وقت آن بخواند و راجع به آن خيلى سفارش شده است و هرچه به اول وقت نزديكتر باشد بهتر است، مگر مواردى كه شارع مقدس استثنا كرده است، كه خواهد آمد.

نماز شود و در بين نماز يادش بيايد كه نماز ظهر را خوانده است، نمى تواند نيت را به نماز عصر برگرداند مگر اينكه قصدش اين بوده كه نمازى كه بر او واجب است بخواند و اشتباهاً كلمه ظهر را در نيت آورده است و يا اينكه خيال كرده ظهر را بايد بخواند؛ و در صورت جائز نبودن عدول بايد نماز را بشكند و نماز عصر را بخواند. و همين طور است در نماز مغرب و عشا.

«636» اگر بعد از خواندن نماز عصر شك كرد كه نماز ظهر را خوانده يا نه، بنا بر اظهر خواندن نماز ظهر واجب نيست اگر چه در وقت مشترك احوط است؛ و اگر در اثناء نماز عصر شك كرد كه ظهر را خوانده يا نه، در صورتى كه در وقت مشترك باشد عدول كردن او به نماز ظهر واجب نيست بلكه محل تأمل است و احتياط مستحب آن است كه بعد از نماز عصر، ظهر را بخواند؛ و اگر وقت گذشته آن را قضا كند. و چنانچه وقت به قدرى كم است كه بعد از خواندن نماز، مغرب مى شود (يعنى در وقت مختص به عصر شك كرد نمازظهر را خوانده يا نه) بايد به همان نيت نماز عصر را تمام كند و نماز ظهرش قضا ندارد. اگر چه در قضا احتياط خوب است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 128

«637» اگر در نماز عشا، چه بعد از ركوع و چه پيش از ركوع ركعت چهارم شك كند كه نماز مغرب را خوانده يا نه، حكم آن مانند نماز عصر است كه در مسأله قبل بيان شد.

زياد است و آنها را نافله گويند. در بين نمازهاى مستحبى به خواندن نافله هاى شبانه روز بيشتر سفارش شده و آنها، در غير روز جمعه، سى و چهار ركعتند كه هشت ركعت آن نافله ظهر و هشت ركعت نافله عصر و چهار ركعت نافله مغرب و دو ركعت نافله عشا و يازده ركعت نافله شب و دو ركعت نافله صبح مى باشد. و چون دو ركعت نافله عشا رابايد نشسته خواند، يك ركعت حساب مى شود. ولى در روز جمعه بر شانزده ركعت نافله ظهر و عصر، چهار ركعت اضافه مى شود كه تمام آن را مى توان قبل از ظهر بجا آورد.

«639» از يازده ركعت نافله شب، هشت ركعت آن بايد به نيت نافله شب و دو ركعت آن به نيت نماز «شَفْع» و يك ركعت آن به نيت نماز «وَتْر» خوانده شود. و دستور كامل نافله شب در كتاب هاى دعا گفته شده است.

«640» نافله ظهر و عصر را در سفر يعنى در جايى كه بايد نماز ظهر و عصر را شكسته بخواند ساقط مى شود؛ و امّا در جايى كه مخير است نمازش را تمام و يا شكسته بخواند اظهر عدم سقوط نافله ظهر و عصر است؛ و امّا در نافله عشا اظهر عدم سقوط آن در سفر است ولى احتياط اين است كه به نيّت اين كه شايد مطلوب باشد بجا آورد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 129

آن شود، مثلًا اگر درازى شاخص هفت وجب باشد، هروقت مقدار سايه اى كه بعد از ظهر پيدا مى شود به دو وجب رسيد، آخر وقت نافله ظهر است.

امّا بعد از اين وقت تا موقعى كه سايه به اندازه خود شاخص بشود باز هم نافله ظهر فضيلت دارد ولى از نظر فضيلت به وقت قبلى نمى رسد؛ و قبل از اذان ظهر و بعد از اين كه سايه به اندازه شاخص شد به اميد اين كه الآن خواندن آن خوب باشد مى توانند نافله ظهر را بخوانند ولى بنا بر احتياط اگر قبل از ظهر مى خوانند نيت ادا و اگر بعد از نماز مى خوانند نيت ادا و قضا ننمايند.

«642» نافله عصر پيش از نماز عصر خوانده مى شود و وقت آن تا موقعى است كه آن مقدار از سايه شاخص كه بعد از ظهر پيدا مى شود، به چهار هفتم آن برسد و اگر تا اين وقت نخواند، تا موقعى كه سايه به اندازه دو برابر شاخص بشود وقت فضيلت خواندن نافله عصر است ولى از نظر فضيلت به وقت قبلى يعنى چهار هفتم شاخص نمى رسد؛ و چنانچه بخواهد نافله ظهر يا نافله عصر را بعد از وقت آنها بخواند، بهتر است بنا بر اظهر نافله ظهر را بعد از نماز ظهر و نافله عصر را بعد از نماز عصر بخواند و بايد نيت ادا و قضا نكند.

«643» وقت نافله مغرب بعد از تمام شدن نماز مغرب است تا وقتى كه سرخى طرف مغرب، كه بعد از غروب كردن آفتاب در آسمان پيدا مى شود، از بين برود.

«644» وقت نافله عشا بعد از تمام شدن نماز عشا

ص: 155

تا آخر وقت عشا است و احتياط در اين است كه بعد از نماز عشا بلافاصله خوانده شود.

«645» نافله صبح را بعد از تمام شدن نماز شب تا طلوع سرخى از طرف مشرق مى شود خواند و بعد از آن، اول نماز صبح و بعد از آن نافله صبح را بخوانند.

«646» وقت نافله شب از نصف شب است تا اذان صبح و بهتر است نزديك

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 130

اذان صبح خوانده شود؛ و اگر كسى چهار ركعت يا بيشتر از نافله شب را خوانده و وقت فريضه صبح رسيده، مى تواند نماز شب را تمام كند و مى تواند نافله و فريضه صبح را بخواند و بعداً باقيمانده نماز شب را قضا كند؛ و امّا اگر چيزى از نماز شب را بجا نياورده و ياكمتر از چهار ركعت بجا آورده، در اين دو صورت مقدم داشتن نافله و فريضه صبح بر قضاى نماز شب افضل است.

«647» مسافر و كسى كه براى او سخت است نافله شب را بعد از نصف شب بخواند، مى تواند آن را در اول شب بجا آورد.

«648» نافله خواندن در وقت فريضه، ولو نافله غير يوميّه باشد، در صورتى كه باعث فوت فريضه نشود جايز است و همچنين جايز است نافله خواندن براى كسى كه نماز قضا يا واجب ديگر مثل نماز استيجارى به گردن دارد.

و عشا هروقت كه بود بشود خواند و بنا بر اظهر مى توانند نماز غفيله را با نافله مغرب باهم در يك نماز نيّت كرده بجا آورند. و در ركعت اول آن، بعد از حمد بايد يا بهتر است به جاى سوره اين آيه را بخوانند:

«وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنادى فِي الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّيْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ كَذلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ».

و در ركعت دوم بعد از حمد به جاى سوره اين آيه را بخوانند:

«وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلَّا هُوَ وَ يَعْلَمُ ما فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فِي ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلَّا فِي كِتابٍ مُبِينٍ».

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 131

و در قنوت آن بگويند:

«اللَّهُمَّ انّي أَسْئلُكَ بِمَفاتِحِ الْغَيْبِ الَّتي لايَعْلَمُها الّا أنْتَ أنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انْ تَفْعَلَ بي... سپس حاجت هاى خود را ذكر كنند و بعد بگويند: اللَّهُمَّ أَنْتَ وَلِىُّ نِعْمَتي وَ الْقادِرُ عَلى طَلِبَتي تَعْلَمُ حاجَتي فَأَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمُ السَّلام لَمَّا قَضَيْتَها لي».

در صورتى كه مشكل نباشد احتياط مستحب در تحصيل آن است.

«651» نماز احتياط و سجده و تشهد فراموش شده را بايد رو به قبله بجا آورد.

«652» نماز مستحبى را مى شود در حال راه رفتن و سوارى و در كشتى خواند و اگر انسان در اين دو حال، نماز مستحبى بخواند، لازم نيست رو به قبله باشد حتى در تكبيرة الاحرام بنا بر اظهر؛ گرچه احتياط مستحب اين است كه موقع گفتن تكبيرة الاحرام و بلكه در بقيه نماز نيز رو به قبله باشد. ولى در حال كار كردن در منزل على الاحوط قبله بايد در نماز مستحبى مراعات شود.

«653» نماز واجب را هنگام ناچارى و وقتى كه ضرورتى از پياده شدن جلوگيرى كند مى تواند در حال سوارى بخواند ولى اگر كسى مى داند كه در آخر وقت مى تواند بدون اينكه دچار سختى شود نمازش را در حال استقرار بجا آورد بنابراظهر واجب است نماز را تأخير بيندازد.

«654» كسى كه مى خواهد نماز بخواند، مى تواند به گفته دو شاهد عادل كه از روى نشانه هاى حسى شهادت مى دهند يا به قول كسى كه از روى قاعده علمى قبله را مى شناسد و مورد اطمينان است عمل كند و مى تواند به گمانى كه از محراب

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 132

مسجد مسلمانان يا قبرهاى آنان يا از راه هاى ديگر پيدا مى شود عمل نمايد، حتى اگر از گفته فاسق يا كافرى كه به واسطه قواعد علمى قبله را مى شناسد گمان به قبله پيدا كند كافى است.

«655» كسى كه گمان به قبله دارد، اگر بتواند گمان قويترى پيدا كند مى تواند بنا بر اظهر به گمان خود عمل

ص: 158

نمايد ولى اگر مشكل نباشد احتياط در تحصيل علم و يا گمان قويتر است. مثلًا اگر ميهمان از گفته صاحبخانه گمان به قبله پيدا كند ولى بتواند از راه ديگر گمان قويترى پيدا كند بنا بر احتياط گمان قويتر را تحصيل مى نمايد.

«656» اگر براى پيدا كردن قبله وسيله اى ندارد، يا با اينكه كوشش كرده، گمانش به طرفى نمى رود، چنانچه وقت نماز وسعت دارد بايد از روى احتياط چهار نماز به چهار طرف بخواند، اگر چه بعيد نيست فقط يك نماز به يكى از چهار طرف كه بخواند كافى باشد و سه نماز ديگر مستحب و از روى احتياط باشد؛ و اگر به اندازه چهار نماز وقت ندارد، بايد به اندازه اى كه وقت دارد نماز بخواند، مثلًا اگر فقط به اندازه يك نماز وقت دارد، بايد يك نماز به هر طرفى كه مى خواهد بخواند. و در مواردى كه نماز متعدد مى خواند بايد نمازها را طورى بخواند كه يقين كند يكى ازآنها رو به قبله بوده، يا اگر از قبله كج بوده به طرف دست راست و دست چپ قبله نرسيده است.

«657» اگر يقين يا گمان كند كه قبله در يكى از دو طرف است، بايد به هردو طرف نماز بخواند.

«658» كسى كه مى خواهد به چند طرف نماز بخواند، اگر بخواهد نماز ظهر و عصر يا مغرب و عشا را بخواند مى تواند بنا بر اظهر نماز ظهر را به يك طرف بخواند بعد نماز عصر را به همان طرف بخواند و بعد همين طور به طرف هاى ديگر، و لازم نيست ظهر را به چهار طرف بخواند و بعد شروع در نماز عصر كند.

ص: 159

659» اگر در بين نماز فهميد كه از قبله منحرف است، پس اگر انحراف در بين طرف راست و چپ او بوده و قبله در جهت پشت قرار نگرفته باشد، به طرف قبله متوجه مى شود و بقيه نمازش را مى خواند و صحيح است؛ ولى اگر پشت به قبله

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 133

بوده و يا كاملًا به طرف راست يا چپ بوده، نماز را قطع مى كند و دوباره رو به قبله نماز مى خواند.

«660» كسى كه يقين به قبله ندارد اگر بخواهد غير از نماز كارى كند كه بايد رو به قبله انجام داد، مثلًا بخواهد سر حيوانى را ببرد، بايد به گمان عمل نمايد و اگر گمان ممكن نيست به هرطرف كه انجام دهد صحيح است.

بجا مى آورد، بايد خود را مثل موقع نماز بپوشاند.

«664» اگر انسان عمداً در نماز عورتش را نپوشاند، نمازش باطل است.

«665» اگر در بين نماز بفهمد كه عورتش پيداست، بايد آن را بپوشاند بدون اين كه پوشاندن عورت زياد طول بكشد ولى احتياط در آن است كه نماز را تمام كند و دوباره بخواند، ولى اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز عورت او پيدا بوده، نمازش صحيح است.

«666» انسان مى تواند در نماز خود را به علف و برگ درختان بپوشاند ولى احتياط در آن است موقعى خود را با اينها بپوشاند كه چيز ديگرى نداشته باشد.

«667» اگر غير از گِل هيچ چيز ندارد كه در نماز خود را بپوشاند واجب نيست

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 134

خود را با گِل بپوشاند ولى بنا بر احتياط براى اين كه ركوع و سجود بجا آورد خود را با گِل بپوشاند با عدم مشقّت.

«668» تهيّه ساتر براى نماز واجب است اگر چه به خريدن باشد و يا اجاره اى كه مضرّ به حالش نباشد؛ و اگر مضر به حالش باشد يا موجب خوارى و تحمّل منّت باشد لازم نيست؛ و احوط تأخير نماز است تا آخر وقت براى تهيّه ساتر، مگر آن كه از تهيه آن تا آخر وقت مأيوس باشد.

«669» كسى كه مى خواهد نماز بخواند، اگر براى پوشاندن خود حتى برگ درخت و علف هم نداشته باشد و احتمال ندهد كه تا آخر وقت چيزى پيدا كند كه خود را با آن بپوشاند، در صورتى كه نامحرم او را مى بيند بايد نشسته نماز بخواند و عورت خود را با

ص: 161

ران خود بپوشاند. و اگر كسى او را نمى بيند، ايستاده نماز بخواند و جلوى خود را با دست بپوشاند و اگر در ركوع و سجود بيشتر عورت او ديده شود مى تواند ركوع و سجود را در حال قيام با اشاره انجام دهد و براى سجود سر را قدرى پايين تر آورد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 135

وسعت وقت مشغول نماز است، اگر در بين نماز بدن يا لباسش نجس شود و نجس طورى نباشد كه نماز با آن بى اشكال باشد (كه بعداً خواهد آمد) بلكه طورى نجس شود كه نماز خواندن با آن صحيح نباشد و پيش از

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 136

آن كه چيزى از نماز را با نجاست بخواند، ملتفت شود كه نجس شده يا بفهمد بدن يا لباسش نجس است و شك كند كه همان وقت نجس شده يا از پيش نجس بوده، در صورتى كه آب كشيدن بدن يا لباس يا عوض كردن لباس يا بيرون آوردن آن، نماز را به هم نمى زند، بايد در بين نماز بدن يا لباس را آب بكشد يا لباس را عوض نمايد يا اگر چيز ديگرى عورت او را پوشانده، لباس را بيرون آورد. ولى چنانچه طورى باشد كه اگر بدن يا لباس را آب بكشد يا لباس را عوض كند يا بيرون آورد، نماز به هم مى خورد، يا اگر لباس را بيرون آورد، برهنه مى ماند؛ بايد نماز را بشكند و با بدن و لباس پاك نماز بخواند. و همين حكم در مورد كسى كه در بين نماز فهميد كه قبلًا بدن يا لباسش نجس شده است ولى تا به حال نمى دانسته، در مورد بقيه نماز كه مى خواهد بخواند، بنا بر اظهر جارى است.

«676» كسى كه در تنگى وقت مشغول نماز است، اگر در بين نماز لباس او نجس شود و پيش از آن كه چيزى از نماز را با نجاست بخواند، بفهمد كه نجس شده يا بفهمد كه لباس او نجس است و شك كند كه همان

ص: 163

وقت نجس شده يا از پيش نجس بوده، در صورتى كه آب كشيدن يا عوض كردن يا بيرون آوردن لباس، نماز را به هم نمى زند و مى تواند لباس را بيرون آورد بايد لباس را آب بكشد يا عوض كند يا اگر چيز ديگرى عورت او را پوشانده، لباس را بيرون آورد و نماز را تمام كند. اما اگر چيز ديگرى عورت او را نپوشانده و لباس را هم نمى تواند آب بكشد يا عوض كند، در صورتى كه مى تواند لباس نجس را كم كند يعنى مقدارى كه لازم نيست را از بدن بيرون آورد، بايد اين كار را انجام دهد و در غير اين صورت بايد با همان لباس نجس نماز بخواند.

«677» كسى كه در تنگى وقت مشغول نماز است، اگر در بين نماز بدن او نجس شود و پيش از آن كه چيزى از نماز را با نجاست بخواند ملتفت شود كه نجس شده، يا بفهمد بدن او نجس است و شك كند كه همان وقت نجس شده يا از پيش نجس بوده يا اين كه در بين نماز بفهمد كه قبلًا در حال نماز بدنش نجس شده و تا به حال نمى دانسته، در تمامى اين موارد در صورتى كه آب كشيدن بدن، نماز را به هم نمى زند، بدن را آب بكشد و اگر نماز را به هم مى زند، بايد با همان حال نماز را تمام

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 137

كند و نماز او صحيح است.

«678» كسى كه در پاك بودن بدن يا لباس خود شك دارد، چنانچه نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد كه بدن يا لباسش نجس بوده،

ص: 164

نماز او صحيح است؛ امّا اگر مى دانسته كه قبلًا نجس بوده و بعد شك كرد كه پاك شده يا نه و به همان حال نماز خواند و بعد از نمازفهميد كه پاك نشده بود، دراين صورت نمازش باطل است.

«679» اگر لباس را آب بكشد و يقين كند پاك شده است و با آن نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد پاك نشده، نمازش صحيح است و همچنين اگر ديگرى لباس او را آب بكشد- كه اين كار را به او واگذار كرده بود- و بعد بفهمد كه پاك نشده يا اين كه فهميد بدن يا لباسش نجس شده، و همان طور نماز خواند و بعد از نماز فهميد كه اشتباه كرده و پاك بوده است؛ در تمامى اين موارد نمازش صحيح است.

«680» اگر خونى در بدن يا لباس خود ببيند و يقين كند كه از خونهاى نجس نيست، مثلًا يقين كند كه خون پشه است، چنانچه بعد از نماز بفهمد از خونهايى بوده كه نمى شود با آن نماز خواند، نمازش صحيح است.

«681» اگر يقين كند خونى كه در بدن يا لباس او است، خون نجسى است كه نماز با آن صحيح است، مثلًا يقين كند خون زخم و دمل است، چنانچه بعد از نماز بفهمد خونى بوده كه نماز با آن باطل است، نمازش صحيح است.

«682» اگر نجس بودن چيزى را فراموش كند و بدن يا لباسش با رطوبت به آن برسد و در حال فراموشى نماز بخواند و بعد از نماز يادش بيايد، نمازش صحيح است. ولى اگر بدنش با رطوبت به چيزى كه نجس بودن آن را فراموش كرده برسد،

ص: 165

و بدون اين كه خود را آب بكشد، غسل كند و نماز بخواند، غسل و نمازش باطل است، مگر اين كه طورى باشد كه به غسل نمودن، بدن نيز پاك شود. و نيز اگر جايى از اعضاى وضو با رطوبت به چيزى كه نجس بودن آن را فراموش كرده برسد و پيش از آن كه آنجا را آب بكشد، وضو بگيرد و نماز بخواند، وضو و نمازش باطل مى باشد مگر اين كه طورى باشد كه به وضو گرفتن، اعضاى وضو نيز پاك شود.

«683» كسى كه يك لباس دارد، اگر بدن و لباسش نجس شود و به اندازه آب كشيدن يكى از آنها آب داشته باشد، احتياط در اين است كه بدن را آب بكشد و با

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 138

لباس نجس نماز بخواند؛ ولى در صورتى كه نجاست يكى از آنها بيشتر باشد، لازم است بنا بر احتياط آن را آب بكشد، بلكه بعيد نيست وظيفه اش همين باشد.

«684» كسى كه غير از لباس نجس، لباس ديگرى ندارد و دراثرتنگى وقت يا به علّت ديگرى نمى تواند آن را تطهيركند، بايد با آن نماز بخواند و نمازش صحيح است.

«685» كسى كه دو لباس دارد، اگر بداند يكى از آنها نجس است و نداند كدام است، چنانچه وقت دارد بايد با هر دو لباس نماز بخواند، مثلًا اگر مى خواهد نماز ظهر و عصر بخواند، بايد با هر كدام يك نماز ظهر و يك نماز عصر بخواند ولى اگر وقت تنگ است، با هر كدام نماز بخواند كافى است.

شرط دوم:

«686» لباس نمازگزار بايد مباح باشد و كسى كه مى داند پوشيدن لباس

ص: 166

غصبى حرام است، اگر عمداً در لباس غصبى نماز بخواند، بنا بر احتياط بايد آن نماز را دوباره با لباس غير غصبى بخواند، گرچه با تحقق قصد قربت، اظهر صحت نماز است. و در صورت غصبى بودن چيزهايى كه به تنهايى عورت را نمى پوشاند مثل عرقچين، و همچنين چيزهايى كه نمازگزار آنها را پوشيده ولى ساتر مباح ديگرى دارد نيز همين حكم جارى است.

«687» كسى كه مى داند پوشيدن لباس غصبى حرام است، ولى نمى داند نماز را باطل مى كند، اگر عمداً با لباس غصبى نماز بخواند حكمش همان است كه در مسأله قبل گفته شد.

«688» اگر لباسى را با رنگ غصبى رنگ نمايند و عين آن باقى باشد؛ يا با نخ غصبى دوخته باشند به طورى كه آن نخ عرفاً تلف شده حساب نشود، نماز با آن حرام و بنا بر احتياط باطل است.

«689» اگر نداند يا فراموش كند كه لباس او غصبى است اگر چه خودش آن لباس را غصب كرده باشد و با آن نماز بخواند، نمازش بنابر اظهر صحيح است.

«690» اگر صاحب لباس غصبى در خصوص نماز در آن لباس اذن داد و يا به

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 139

طريقى علم به رضايت او حاصل شد، نماز خواندن در آن لباس صحيح است.

«691» اگر با عين پولى كه خمس يا زكات آن را نداده لباس بخرد تا زمانى كه از پول ديگرى خمس يا زكات آن را نداده است نماز خواندن در آن لباس حرام و بنا بر احتياط باطل است.

شرط سوم:

«692» لباس نمازگزار بايد از اجزاى حيوان مرده اى كه خون جهنده دارد نباشد.

ص: 167

ولى اگر از اجزاى حيوان حلال گوشت مرده اى كه مانند ماهى، خون جهنده ندارد لباس تهيه كند، نماز در آن مانعى ندارد.

«693» اگر چيزى از مردار حلال گوشت مانند مو و پشم كه روح ندارد همراه نمازگزار باشد، يا با لباسى كه از آنها تهيه كرده اند نماز بخواند، نمازش صحيح است.

شرط چهارم:

«694» لباس نماز گزار بايد از اجزاى حيوان حرام گوشتى كه خون جهنده دارد نباشد و اگر مويى از آن هم همراه نمازگزار باشد، نماز او بنا بر اظهر و احوط باطل است؛ و اگر خون جهنده ندارد احتياط در اجتناب است بلكه اجتناب بى وجه نيست اگر چه بشود آن را تذكيه كرد يعنى به دستور شرع آن را ذبح كرد و يا تذكيه آن مشكوك باشد.

«695» اگر آب دهان يا بينى يا رطوبت ديگرى از حيوان حرام گوشت مانند گربه بر بدن يا لباس نمازگزار باشد، بايد در حال نماز از آن اجتناب كرد.

«696» اگر مو، عرق و آب دهان انسانى بر بدن يا لباس نمازگزار باشد و آنها پاك باشند نماز اشكال ندارد.

«697» اگر شك داشته باشد كه لباسى از مو يا پشم يا كرك حيوان حلال گوشت است يا حرام گوشت، چه در كشورهاى اسلامى تهيه شده باشد چه در كشورهاى غير اسلامى، نماز خواندن با آن مانعى ندارد؛ و اگر جنس آن از پوست و چرم و

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 140

مانند آن باشد حكم آن در احكام طهارت، بحث مردار، گفته شد.

«698» اگر انسان احتمال دهد دكمه صدفى و مانند آن، از حيوان است نماز خواندن با آن مانعى ندارد

ص: 168

و اگر بداند صدف است و احتمال بدهد صدف گوشت نداشته باشد نماز خواندن با آن مانع ندارد.

«699» با پوست سنجاب و خز نماز خواندن بنابراظهراشكال ندارد، بعد از اينكه بدانيم به دستور شرع تذكيه شده است؛ ولى احتياط، اجتناب از سنجاب است.

«700» اگر با لباسى كه نمى داند كه از حيوان حرام گوشت است نماز بخواند نمازش صحيح است.

شرط پنجم:

«701» پوشيدن لباس طلاباف براى مرد حرام است. و باطل شدن نماز با آن به طور مطلق در همه موارد محل تأمل است و احتياط در باطل بودن نماز است بلكه بى وجه نيست؛ ولى براى زن در نماز و غير نماز اشكال ندارد.

«702» زينت كردن به طلا مثل آويختن زنجير طلا به سينه و انگشتر طلا به دست كردن و بستن ساعت مچى طلا به دست براى مرد در نماز و غير نماز حرام است، و در باطل بودن نماز با آنها تأمل است اگرچه مطابق احتياط بلكه خالى از وجه نيست. و همراه داشتن طلا و حمل آن بدون اينكه صدق پوشش بكند، و همچنين دندانى كه پوشش طلا دارد براى مرد در نماز مانعى ندارد. ولى زينت كردن به طلا براى زن، در نماز و غير نماز اشكال ندارد.

شرط ششم:

«703» لباس مرد نمازگزار بايد ابريشم خالص نباشد و در غير نماز هم پوشيدن آن براى مرد حرام است ولى چيزهايى مثل عرقچين و يا بند شلوار و جوراب و مانند آن- كه به تنهايى عورت را نمى پوشاند- اگر ابريشم خالص باشد بنا بر اظهر نماز با آنها صحيح است گرچه خلاف احتياط است.

رساله توضيح المسائل، متن،

ص: 169

ص: 141

«704» اگر آستر تمام لباس يا آستر مقدارى از آن ابريشم خالص باشد، پوشيدن آن براى مرد خالى از اشكال نيست.

«705» دستمال ابريشمى و مانند آن، اگر در جيب مرد باشد اشكال ندارد و نماز را باطل نمى كند.

«706» پوشيدن لباس ابريشمى براى زن و خنثاى مشكل بنا بر اظهر در نماز و غير نماز اشكال ندارد؛ ولى صحت نماز پسر غيرمكلّف با لباس ابريشمى در حال اختيار، بنا بر شرعيت نماز او، محل تأمل است.

«707» پوشيدن لباس غصبى و ابريشمى خالص و طلاباف و لباسى كه از مردار تهيه شده، در حال ناچارى مانعى ندارد؛ و نيز كسى كه ناچار است لباس بپوشد و لباس ديگرى غير از اينها ندارد و تا آخر وقت هم ناچارى او از بين نمى رود، مى تواند با اين لباسها نماز بخواند.

«708» اگر غير از لباس غصبى و لباسى كه از مردار تهيه شده، لباس ديگرى ندارد و ناچار نيست لباس بپوشد، بايد به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز بخواند.

«709» اگر غير از لباسى كه از حيوان حرام گوشت تهيه شده لباس ديگرى ندارد، چنانچه در پوشيدن لباس ناچار باشد، مى تواند با همان لباس نماز بخواند و اگر ناچار نباشد، بايد به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز را بجا آورد.

«710» اگر مرد غير از لباس ابريشمى خالص يا طلاباف، لباس ديگرى نداشته باشد، چنانچه در پوشيدن لباس ناچار نباشد، بايد به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز بخواند.

«711» پوشيدن لباس مخصوص زنان براى مرد، و همچنين پوشيدن لباس مخصوصِ مردان براى زن، حرام است، اگر چه حرام

ص: 170

بودن تا موقعى كه داخل در لباس شهرت نباشد، مورد تأمل است، و نيز تزيين هريك از مرد و زن به زينت ديگرى، حرام است؛ و لباس شهرت عبارت از لباسى است كه از جهت جنس يا رنگ يا نحوه بُرش و دوخت و مانند آن خلاف شأن و زىّ پوشنده لباس باشد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 142

شده، در بدن يا لباس او باشد.

«714» اگر خون بريدگى و زخمى كه به زودى خوب مى شود و شستن آن آسان است، در بدن يا لباس نمازگزار باشد، نماز او باطل است.

«715» اگر جايى از بدن يا لباس كه با زخم فاصله دارد، به رطوبت زخم نجس شود، جايز نيست با آن نماز بخواند. ولى مقدارى از بدن يا لباس كه معمولًا به رطوبت زخم آلوده مى شود، نماز خواندن با آن مانعى ندارد.

«716» اگر از بواسيرى كه دانه هاى آن بيرون نباشد يا زخمى كه توى دهان و بينى و مانند اينها است، خونى به بدن يا لباس برسد، بنابر اظهر نمى تواند با آن نماز

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 143

بخواند مگراينكه عرفاً مضطر ومجبور باشد با همين بدن يالباس نماز بخواند يا براى شخص او آب كشيدن يا تعويض آنها مشكل و سخت باشد. و اما خون بواسيرى كه دانه هاى آن بيرون است و يااينكه در داخل بوده ولى مثل بواسيرى كه در بيرون است بدن يا لباسش رانجس مى كند، بدون اشكال نماز خواندن با آن جايز است.

«717» كسى كه بدنش زخم است، اگر در بدن يا لباس خود خونى كه بيشتر از دِرهم است ببيند و نداند از زخم است يا خون ديگر، بنا بر اظهر جايز است با آن نماز بخواند.

«718» اگر سر سوزنى خون سگ، خوك، كافر، مردار و حيوان حرام گوشت بنا بر احوط، در بدن يا لباس نمازگزار باشد، نماز او باطل است و بنا بر احتياط خون حيض، نفاس، استحاضه، نيز چنين است. ولى خون هاى ديگر مثل خون بدن انسان يا خون حيوان

ص: 172

حلال گوشت، اگر چه در چند جاى بدن و لباس باشد، در صورتى كه روى هم كمتر از دِرهم باشد، نماز خواندن با آن اشكال ندارد.

«719» اگر چند زخم در بدن باشد چنانچه مى شود آنها را موقع آب كشيدن، جداى از يكديگر تطهير كرد و براى آن شخص مشكل نباشد، هركدام يك زخم حساب مى شود، اگر چه زخم ها نزديك به هم باشد، و هركدام كه خوب شد بايد بدن يا لباس را از خون آن آب كشيد.

«720» بايد مجموع خونى كه در لباس است از مقدار يك درهم بيشتر نباشد، بنا بر اين خونى كه به پشت لباس رسيده يا به آستر لباس هم سرايت كرده جداگانه حساب مى شود و بايد مجموع جاهايى را كه خونى شده، در نظر گرفت كه اگر از يك درهم كمتر بود، مانعى ندارد و گرنه بايد آب كشيده يا تعويض شود.

«721» اگر خون بدن يا لباس كمتر از درهم باشد و رطوبتى به آن برسد كه اطراف را آلوده كند، در صورتى كه خون و رطوبتى كه به آن رسيده، به اندازه درهم نباشد، بنا بر اظهر نماز صحيح است.

«722» اگر بدن يا لباس خونى نشود، ولى با رطوبت به خون برسد و نجس شود، اگر مقدارى كه نجس شده كمتر از درهم باشد، بنا بر اظهر مى شود با آن نماز خواند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 144

«1» اگر خونى كه در بدن يا لباس است كمتر از درهم باشد و نجاست ديگرى به آن برسد مثلًا يك قطره بول روى آن بريزد، و به بدن يا لباس برسد، نماز خواندن با آن جايز

ص: 173

نيست.

«2» اگر لباس هاى كوچك نمازگزار مثل عرقچين و جوراب، كه نمى شود با آنها عورت را پوشانيد، نجس باشد، چنانچه از مردار و حيوان نجس العين درست نشده باشد، نماز با آن صحيح است و بنا بر احتياط بايد از ساير حيوانات حرام گوشت نيز درست نشده باشد و يا با رطوبت با آنها ملاقات نكرده باشد. و اگر با انگشتر نجس نماز بخواند اشكال ندارد.

«3» چيز نجس مانند دستمال و كليد و چاقوى نجس جايز است همراه نمازگزار باشد و اگر لباسى كه ساتر عورت نيست، همراه او باشد ولى آن را نپوشيده و نجس است، نماز با آن اشكال ندارد. و اگر ساتر عورت باشد احوط اجتناب است.

«4» اگر مى داند خونى كه در بدن يا لباس او است، كمتر از درهم است ولى احتمال مى دهد از خون هايى باشد كه نماز را باطل مى كند، جايز است كه با آن خون نماز بخواند و شستن لازم نيست.

«5» اگر خونى كه در لباس يا بدن است كمتر از درهم باشد و نداند كه از خون هايى است كه نماز با آن باطل است و نماز بخواند و بعد معلوم شود كه از خون هايى بوده كه نماز با آن باطل است، اعاده نماز لازم نيست؛ و همچنين است اگر اعتقاد پيدا كند كه كمتر از درهم است و نماز بخواند و بعد معلوم شود كه به مقدار درهم يا بيشتر بوده كه در اين صورت نيز اعاده لازم نيست.

از عمامه و كساء، و لباس نازك كه ساتر عورت باشد، و شلوار را روى پيراهن قراردادن، و بدون حنك با

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 145

عمامه نماز خواندن، و بدون رداء امام شدن، و پوشيدن لباس كسى كه از نجاست پرهيز نمى كند، و لباسى كه نقش صورت دارد، و دست كردن انگشترى كه نقش صورت دارد، و نماز خواندن با نقاب و خلخال (زيورى كه زنان در پا مى كنند و صدا مى كند) براى زنان و با نقاب براى مردان.

بر اظهر نماز بخواند؛ و همچنين است اگر در ملكى كه ديگرى در آن حقّى دارد نماز بخواند، مثلًا اگر ميّت وصيت كرده باشد كه ثلث مال او را به مصرفى برسانند، تا وقتى ثلث را جدا نكنند، نمى شود در ملك او نماز خواند.

«9» نماز خواندن در خانه پدر، مادر، فرزند، جدّ، جدّه، برادر، خواهر،

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 146

عمو، عمّه، دايى و خاله بدون اذن آنها جايز نيست و حال آنها، با ساير مردم مساوى است.

«10» شخص معذور، مثل محبوس در مكان غصبى و يا مضطرّ، اگر اميد تمكن و برطرف شدن عذر را تا آخر وقت دارد بنا بر احوط بايد نماز را تأخير بيندازد؛ و در صورتى كه تمكن بيرون رفتن از آن مكان را ندارد نماز در آن جا صحيح است.

«11» اگر در جايى نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد كه غصبى بوده يا در جايى كه غصبى بودن آن را فراموش كرده، نماز بخواند و بعد از نماز يادش بيايد، نماز او بنا بر اظهر صحيح است اگر چه خودش غصب كرده باشد. ولى اگر در بين نماز فهميد كه آن مكان غصبى است در صورت امكان بدون اين كه نماز را به هم بزند بايد بقيه نماز را در مكان مباح انجام دهد، و در صورتى كه ممكن نباشد بايد نماز را قطع كند و در جايى مباح، نماز را از سر بگيرد؛ و اگر وقت تنگ است آنچه از نماز بجا آورده صحيح است و بقيّه نماز را در حين خروج از آن مكان بجا مى آورد.

«12» اگر بداند جايى غصبى است

ص: 176

ولى نداند كه در جاى غصبى نماز باطل است و در ندانستن مسأله هم كوتاهى كرده و مقصر باشد و در آنجانماز بخواند، نماز او باطل است، اگر قصد قربت نداشت، و اگر قصد قربت در نماز داشت باز بنابر احتياط نمازش باطل است.

«13» كسى كه در ملكى با ديگرى شريك است، اگر سهم او جدا نباشد، بدون اجازه شريكش نمى تواند در آن ملك تصرف كند و نماز بخواند.

«14» نماز خواندن در مسافرخانه و حمام و مانند اينها كه براى واردين آماده است اشكال ندارد مگر اين كه انسان بداند يا نشانه هايى در كار باشد كه گمان كند صاحبش به نماز خواندن او راضى نيست. و جاهاى ديگر كه ملك كسى مى باشد نيز در اين مسأله مانند اين مكان هاى عمومى است كه در صورتى نماز صحيح نيست كه بداند و يا نشانه هايى در كار باشد كه گمان كند صاحبش راضى نيست.

«15» در زمين بسيار وسيعى كه از آبادى دور و چراگاه حيوانات است نماز خواندن و نشستن و خوابيدن اشكال ندارد مگر اين كه انسان بداند و يا نشانه هايى

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 147

در كار باشد كه گمان كند صاحبش راضى نيست بنا بر اظهر؛ و همچنين در زمين هاى زراعتى هم كه نزديك ده است و ديوار ندارد، اگر چه در ميان مالكين آنها صغير و ديوانه باشد، نماز و عبور و تصرفات جزئى اشكال ندارد، ولى اگر يكى از صاحبانش ناراضى باشند تصرف در آن حرام و نماز باطل است.

«16» نماز خواندن جلوتر يا مساوى قبر پيامبر عليه السلام و امام صلى الله عليه و آله و سلم

ص: 177

در صورتى كه بى ادبى نسبت به آنها نباشد بنابراظهر مكروه است ولى احتياط مستحب اين است كه به طور كلى از اين كار مخصوصاً از جلوتر ايستادن اجتناب شود.

«17» اگر در نماز چيزى مانند ديوار بين او و قبر مطهر باشد كه مساوى يا جلوتر از قبر ايستادن بى احترامى نشود اشكال ندارد، ولى صندوق شريف و ضريح و پارچه اى كه روى آن افتاده براى فاصله شدن كافى نيست.

«18» مكان نمازگزار اگر نجس است نبايد به طورى تر باشد كه رطوبت آن به بدن يا لباس او برسد مگر اين كه طورى تر باشد كه اگر نجاست به بدن يا لباس سرايت كرد نماز را باطل نكند چنان كه خواهد آمد؛ ولى جايى كه پيشانى را بر آن مى گذارد اگر نجس باشد در صورتى كه خشك هم باشد نماز باطل است.

«19» نماز خواندن زن جلوتر از مرد يا مساوى و همدوش با مرد مكروه است بنا بر اظهر، مگر اين كه بين آن دو، چيزى مانند پرده و مانند آن حائل بشود و يا اين كه بين آن دو به مقدار حد اقل يك وجب و حد اكثر ده ذراع كه حدود پنج متر مى شود فاصله باشد كه در اين صورت كراهت كم و يا برداشته مى شود.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 148

و اظهر اعتبار قصد قربت است در وقف مسجد؛ و كافى است كه با نيت و اراده بگويد: «جَعَلْتُهُ مَسجِداً لِلَّه» و مسجديّت را اعلام كند، به معنايى كه در عرف مسلمين معمول است (در مقابل مسجد به معناى لغوى)؛ و در قبضش كافى است يك نفر كه نمازش محكوم به صحت باشد با اذن واقف در آن جا نماز بخواند؛ و اقرب ترتيب آثار مسجديّت است بر مساجد مخالفين، در صورتى كه محكوم به كفر نباشند؛ و كليساها و كنيسه ها در جهت حصول تقرب مانند مساجد مخالفين است ولى در ساير جهات محل تأمل است.

«21» نجس كردن زمين، سقف، بام، ظاهر و باطن مسجد حرام است و هركس بفهمد كه نجس شده است بايد فوراً نجاست آن را برطرف كند؛ و احتياط واجب آن است كه طرف بيرون ديوار مسجد را هم نجس نكنند و اگر نجس شود نجاستش را برطرف نمايند مگر آن كه واقف آن را جزء مسجد قرار نداده باشد. و بنا بر احوط كافر نبايد وارد مساجد مسلمين شود.

«22» گذاشتن لباس نجس و ساير چيزهاى نجس و متنجّس در مسجد، در صورتى كه نجاست آن به مسجد سرايت نكند و موجب بى احترامى به آن نباشد، مانعى ندارد.

«23» بنا بر احتياط واجب مسجد را به طلا نبايد زينت نمايند و همچنين نبايد صورت چيزى را نقاشى كنند و بكشند، مخصوصاً چيزهايى كه مثل انسان و حيوان روح دارد، كه در غير مسجد هم اشكال دارد، و احتمال دارد نماز خواندن در اين مساجد هم مكروه باشد؛ ولى نوشتن قرآن و احاديث صحيحه در مسجد مانعى ندارد.

رساله توضيح

ص: 179

المسائل، متن، ص: 149

«24» اگر مسجد خراب هم شود نمى توانند آن را بفروشند، يا داخل ملك و جاده نمايند.

«25» فروختن در و پنجره و چيزهاى ديگر مسجد حرام است و اگر مسجد خراب شود، بايد اينها را صرف تعمير همان مسجد كنند، و چنانچه در آن مسجد قابل مصرف نيست و همان مسجد به پول آن نياز دارد، بفروشند و صرف نياز آن مسجد كنند و اگر آن مسجد به خود آن و به پول آن نياز ندارد در مساجد ديگر آن را مصرف كنند و اگر آنجا هم نياز نباشد بفروشند و پول آن را صرف مسجد كنند. و غلّه و نذوراتى كه براى مسجد معينى قرار داده شده، در صورت بى نياز بودن آن مسجد و يا معذور بودن مصرف در آن مسجد مى توان آنها را در ساير مساجد مصرف كرد؛ و همچنين است حكم غلات و نذورات موقوفه مشاهد مشرفه؛ و با تعذر مصرف در موارد معين شده و يا مماثِل آن، مى توان آن غلات و نذورات را در مطلق خيرات و مبرّات مصرف نمود.

«26» ساختن مسجد و تعمير مسجدى كه نزديك به خرابى مى باشد مستحب است و اگر مسجد طورى خراب شود كه تعمير آن ممكن نباشد، مى توانند آن را خراب كنند و دوباره بسازند بلكه مى توانند مسجدى را كه خراب نشده، براى احتياج مردم خراب كنند و بزرگتر بسازند.

«27» چند چيز در مسجد مستحب است، از جمله: تميز كردن مسجد، روشن كردن چراغ آن و قرار دادن محل تطهير از بول و غايط در خارج مسجد؛ و نيز مستحب است كسى كه مى خواهد مسجد برود، ته كفش

ص: 180

خود را وارسى كند كه نجاستى در آن نباشد و موقع داخل شدن به مسجد، اول پاى راست و موقع بيرون آمدن، اول پاى چپ را بگذارد.

«28» مستحب است مسجد داراى سقف نباشد، بلكه سايبان قرار دادن بر آن به غير بوريا، مكروه است، مگر به سبب ضرورت و يا مرجّحات ديگرى كه با وجود آنها، بنا بر اقرب اين كراهت از بين مى رود.

«29» خوابيدن در مسجد، اگر انسان ناچار نباشد، و صحبت كردن راجع به كارهاى دنيا و مشغول صنعت شدن و خواندن شعرى كه نصيحت و مانند آن نباشد

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 150

در مسجد مكروه است؛ و نيز مكروه است آب دهان و بينى و اخلاط سينه را در مسجد بيندازد و گمشده اى را طلب كند و صداى خود را بلند كند و در هرصورت بايد از كارهايى كه با احترام مسجد منافات دارد يا مزاحم نمازگزاران است اجتناب كند؛ ولى بلند كردن صدا براى اذان مانعى ندارد.

«30» مستحب است كه در مسجد از خريد و فروش و ساير معاملات (عقود و ايقاعات) غيرعبادى خوددارى شود و امّا مانند نذر و وقف و نكاح چون حيثيت عبادى دارند اشكالى ندارد؛ و مستحب است از ورود ديوانگان و اطفال غيرمميز كه مراعات آداب مساجد را نمى نمايند به مساجد، خوددارى شود؛ و مكروه است كسى كه بوى بدى از او استشمام مى شود مثل بوى سير و پياز، داخل مسجد شود، و بعيد نيست نمازى را كه با اين حال خوانده اعاده اش مستحب باشد.

«31» تعرض به معابد يهوديان و مسيحيان كه در ذمّه اسلام هستند و آن معابد هم

ص: 181

در دست خود آنهاست جايز نيست، و آن اماكن مثل مساجد محترم است و جايز نيست خراب كردن آنها مگر با شرايطى كه در مساجد هم جارى است.

جمله است يعنى دو مرتبه «اللَّه اكبر» از اول اذان و يك مرتبه «لاالهَ الَّا اللَّه» از آخر آن كم مى شود، و بعد از گفتن «حَىَّ عَلى خَيرِ الْعَمَل» بايد دو مرتبه «قَدْقامَتِ الصَّلاة» اضافه نمود.

«36» بعيد نيست مستحب بودن اقرار به ولايت اميرالمؤمنين على بن ابي طالب عليه السلام در اذان مستحبى، در صورتى كه به نيّت مطلوب بودن گفته شود، به عبارات مختلفى كه در «نهايه» و «فقيه» و «احتجاج» نقل شده است كه «انَّ عَلِيّاً وَلِىُّ اللَّه» و يا «عَلِىٌّ اميرُ المُؤمِنين» و يا به عبارت «اشْهَدُ انَّ عَلِيّاً وَلِىُّ اللَّه» باشد، و اما اقرار به ولايت اگر چه در غير اذان باشد خوب است، پس احتياج به دليل مخصوص ندارد؛ و كاملترين عبارتى كه در اينجا گفته مى شود آن است كه اقرار به خليفه بودن يا وصى بودن حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام و ائمه طاهرين عليهم السلام در آن باشد.

«37» در پنج نماز، اذان ساقط مى شود:

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 152

اول: نماز عصر روز جمعه در صورتى كه با نماز جمعه با هم خوانده شود.

دوم: نماز عصر روز عرفه كه روز نهم ذى حجه است در صورتى كه با نماز ظهر جمع شود.

سوم: نماز عشاء شب عيد قربان، براى كسى كه در مشعر الحرام باشد در صورتى كه با نماز مغرب جمع شود و بنا بر احتياط در اين سه صورت كه گفته شد بايد اصلًا اذان نگويند نه اين كه مستحب نباشد و گفتن آن بى اشكال باشد؛ ولى در جايى كه نماز عصر را با نماز ظهر با هم مى خوانند خوب است براى نماز

ص: 183

عصر اذان گفته نشود.

چهارم: نماز عصر و عشاء زن مستحاضه.

پنجم: نماز عصر و عشاء كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كند. و در اين پنج نماز در صورتى اذان ساقط مى شود كه با نماز قبلى فاصله نداشته باشد، يا فاصله كمى بين آنها باشد و اگر فاصله پيدا كرد يا نافله بين آنها خوانده شد، بنا بر اظهر اذان گفتن به استحباب خود باقى است.

«38» اگر براى نماز جماعتى اذان و اقامه گفته باشند؛ كسى كه با آن جماعت نماز مى خواند، مى تواند براى نماز خود اذان و اقامه نگويد.

«39» اگر براى خواندن نماز جماعت به مسجد رود و ببيند جماعت تمام شده، تا وقتى كه صف ها به هم نخورده و جمعيت متفرق نشده بنا بر اظهر لازم نيست براى نماز خود اذان و اقامه بگويد، در صورتى كه براى جماعت اذان و اقامه گفته شده باشد.

«40» در جايى كه عده اى مشغول نماز جماعتند، يا نماز آنان تازه تمام شده و صف ها به هم نخورده است، اگر انسان بخواهد فُرادى (به تنهايى) يا با جماعت ديگرى كه بر پا شده نماز بخواند، با سه شرط اذان و اقامه از او ساقط مى شود بنا بر اظهر؛ اول آن كه براى آن نماز، اذان و اقامه گفته باشند. دوم آن كه نماز جماعت باطل نباشد. سوم آن كه نماز او و نماز جماعت در يك مكان باشد و بنا بر احتياط بايد طورى باشد كه ملحق به صف بشود، پس اگر نماز جماعت داخل مسجد باشد و او بخواهد در بام مسجد نماز بخواند، مستحب است اذان و اقامه

ص: 184

بگويد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 153

«41» كسى كه اذان و اقامه ديگرى را مى شنود مستحب است هرقسمتى را كه مى شنود بگويد ولى از «حَىَّ عَلَى الصَلاة» تا «حَىَّ عَلى خَيرِ العَمل» را به جاى هركدام «لاحَوْلَ وَ لاقُوَّةَ الَّا بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظِيم» مى گويد.

«42» كسى كه اذان و اقامه ديگرى را شنيده، چه با او گفته باشد يا نه، مى تواند براى نماز خود اذان و اقامه نگويد.

«43» اقامه بايد بعد از اذان گفته شود و اگر قبل از اذان بگويند صحيح نيست.

«44» اگر كلمات اذان و اقامه را بدون ترتيب بگويد، مثلًا «حَىَّ عَلَى الْفَلاح» را پيش از «حَىَّ عَلَى الصَّلاة» بگويد، بايداز جايى كه ترتيب به هم خورده، دوباره بگويد.

«45» بنا بر احتياط بايد بين اذان و اقامه فاصله ندهد و اگر بين آنها به قدرى فاصله دهد كه اذانى را كه گفته اذان اين اقامه حساب نشود، مستحب است دوباره اذان و اقامه را بگويد؛ و نيز اگر بين اذان و اقامه و نماز به قدرى فاصله دهد كه اذان و اقامه آن نماز حساب نشود، مستحب است دوباره براى آن نماز، اذان و اقامه بگويد.

«46» اذان و اقامه بايد بنا بر احتياط به عربى صحيح گفته شود بلكه لزوم آن خالى از وجه نيست؛ پس اگر به عربى غلط بگويد، اگر چه معنى را تغيير ندهد؛ يا به جاى حرفى حرف ديگر بگويد يا مثلًا ترجمه آنها را به فارسى بگويد، صحيح نيست.

«47» اذان و اقامه بايد بعد از داخل شدن وقت نماز گفته شود و اگر عمداً يا از روى فراموشى پيش از

ص: 185

وقت بگويد باطل است؛ مگر براى اين كه مردم مهيا براى نماز شوند و يا كارهاى خود را رها كنند، كه بعيد نيست يك اذان قبلًا گفته شود- اگر مردم را به اشتباه نيندازد- و بعد اذان ديگرى براى نماز گفته شود.

«48» اگر كسى اذان و اقامه را فراموش كرد و بعد از ركوع يادش آمد، براى درك آنها نمى تواند نماز را قطع كند؛ ولى اگر قبل از ركوع يادش آمد، مستحب است به قصد تحصيل ثواب اذان و اقامه نماز را قطع كند و بعد از اذان و اقامه نماز را از سر بگيرد؛ و اگر فقط اذان را به تنهايى فراموش كرده، بنا بر اظهر قطع نماز جايز نيست، و اگر فقط اقامه را فراموش كرده، جواز قطع نماز خالى از وجه نيست، اگر چه

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 154

خلاف احتياط است.

«49» اگر پيش از گفتن اقامه شك كند كه اذان گفته يا نه، بايد اذان را بگويد، ولى اگر مشغول اقامه شود و شك كند كه اذان گفته يا نه، گفتن اذان لازم نيست.

«50» اگر در بين اذان يا اقامه، پيش از آن كه قسمتى را بگويد شك كند كه قسمت پيش از آن را گفته يا نه، بايد قسمتى را كه در گفتن آن شك كرده بگويد، ولى اگر در حال گفتن قسمتى از اذان يا اقامه شك كند جمله قبلى را گفته يا نه، بعيد نيست گفتن آن لازم نباشد.

«51» مستحب است انسان در موقع گفتن اذان، رو به قبله بايستد و با وضو يا غسل باشد. ولى در اقامه بنا بر احوط با

ص: 186

وضو يا غسل بودن شرط است؛ و در اذانى كه براى اعلام داخل شدن وقت است مستحب است جاى بلندى بايستد و دستها را به گوش بگذارد و صدا را بلند نمايد و بكشد و بين جمله هاى اذان كمى فاصله دهد و بين آنها حرف نزند.

«52» مستحب است بدن انسان در موقع گفتن اقامه آرام باشد و آن را از اذان آهسته تر بگويد و بين جمله هاى آن كمتر از اذان فاصله دهد ولى جمله ها را به هم نچسباند، و به خلاف اذان كه با تأنّى گفته مى شود اقامه را سريعتر بگويد.

«53» مستحب است بين اذان و اقامه- در غير نماز مغرب- دو ركعت نماز بخواند و در صورت نخواندن نافله قدرى بنشيند يا سجده نمايد يا قدمى بردارد؛ و در مغرب كافى است قدرى ساكت شود يا قدمى بردارد؛ و حرف زدن بين اذان و اقامه نماز صبح، اگر ذكر نباشد مكروه است.

«54» مستحب است كسى را كه براى گفتن اذان معين مى كنند عادل و بينا و وقت شناس باشد يا اين كه راهنما داشته باشد؛ و صدايش بلند باشد و اذان را در جاى بلند بگويد.

«55» مؤذّن در مقابل اذان گفتن بنا بر احتياط واجب نبايد مزد بگيرد و امّا چيزى كه عنوان مزد ندارد جايز است، مثل ارتزاق از بيت المال و يا موقوفه اى كه از درآمد آن براى مؤذّن سهمى در نظر گرفته شده است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 155

تشهد.

نهم: سلام. دهم: ترتيب. يازدهم: موالات، يعنى پى در پى بودن اجزاء نماز.

«56» بعضى از واجبات نماز ركن است، يعنى اگر انسان آنها را بجا نياورد، يا در نماز اضافه كند، عمداً باشد يا اشتباهاً، نماز باطل مى شود. و بعضى ديگر ركن نيست، يعنى اگر عمداً كم يا زياد شود، نماز باطل مى شود و چنانچه اشتباهاً كم يا زياد گردد، نماز باطل نمى شود.

و اركان نماز پنج چيز است:

اول: نيت. دوم: تكبيرة الاحرام. سوم: قيام در موقع گفتن تكبيرة الاحرام و قيام متصل به ركوع، يعنى ايستادن پيش از ركوع. چهارم: ركوع. پنجم: دو سجده.

بنا بر احوط.

«59» انسان بايد از اول تا آخر نماز به نيت خود باقى باشد، پس اگر در بين نماز به طورى غافل شود كه اگر بپرسند چه مى كنى؟ نداند چه بگويد، نمازش باطل است.

«60» انسان بايد فقط براى انجام امر خداوند عالم نماز بخواند، پس كسى كه ريا كند، يعنى براى نشان دادن به مردم نماز بخواند، نمازش بنابر احوط باطل است، خواه فقط براى مردم باشد، يا خدا و مردم هر دو را در نظر بگيرد.

«61» اگر قسمتى از نماز را هم براى غير خدا به جا آورد، نماز باطل است، چه آن قسمت، واجب باشد مثل حمد و سوره و چه مستحب باشد مانند قنوت، و چه از افعال نماز باشد يا از قبيل دعا و ذكر باشد، مگر اين كه از چيزهايى باشد كه شرط صحيح بودن نماز است ولى قصد قربت در انجام آن لازم نيست، مثل پوشاندن عورت.

«62» اگر كسى مثلًا خواست نماز ظهر بخواند ولى موقع شروع در نماز اشتباهاً بجاى لفظ ظهر لفظ عصر به زبان او آمد يااين كه در قلبش به جاى ظهر مثلًا عصر اشتباهاً خطور كرد ولى انگيزه او از اين عمل نماز ظهر بود، مانعى ندارد و نماز او صحيح است.

«63» عدول نيت از نافله به فريضه و بالعكس جايز نيست و در صورت عدول در مورد اول، نماز نه نافله حساب مى شود و نه فريضه ولى در مورد دوّم بعضى از موارد استثناء شده است، چنانچه در مسائل نماز جماعت خواهد آمد.

ركوع كه آن را قيام متصل به ركوع مى گويند ركن است. ولى قيام در موقع خواندن حمد و سوره و قيام بعد از ركوع ركن نيست و اگر كسى آن را از روى فراموشى ترك كند، نمازش صحيح است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 157

«65» اگر ركوع را فراموش كند و بعد از حمد و سوره بنشيند و يادش بيايد كه ركوع نكرده، بايد اول بايستد و سپس به ركوع رود و اگر بدون اين كه بايستد، به حال خميدگى به ركوع برگردد، چون قيام متصل به ركوع را بجا نياورده، نماز او باطل است.

«66» موقعى كه ايستاده، بايد بدن را عمداً حركت ندهد و به طرفى خم نشود و به جايى تكيه نكند ولى اگر از روى ناچارى باشد، يا در خم شدن براى ركوع پاها را حركت دهد اشكال ندارد.

«67» اگر موقعى كه ايستاده، از روى فراموشى بدن را حركت دهد، يا به طرفى خم شود، يا به جايى تكيه كند، اشكال ندارد ولى در قيامِ موقعِ گفتن تكبيرة الاحرام و قيام متصل به ركوع اگر از روى فراموشى هم باشد، بنابر احتياط واجب، بايد نماز را تمام كند و دوباره بخواند.

«68» احتياط واجب آن است كه در موقع ايستادن، هردو پا روى زمين باشد، ولى لازم نيست سنگينى بدن روى هردو پا باشد و اگر روى يك پا هم باشد اشكال ندارد. و اگر ايستادن صدق كرد و از روى فراموشى روى يك پا قرار گرفت نمازش باطل نيست، گرچه محل احتياط است.

«69» كسى كه مى تواند درست بايستد لازم است پاها را طورى گشاد نگذارد كه به

ص: 190

حال ايستادن معمولى نباشد ولى اگر بگويند ايستاده است و يا از روى فراموشى پاها رابيش از متعارف باز كرد نمازش باطل نمى شود، گرچه محل احتياط است.

«70» حركت دادن دست و انگشتان در موقع خواندن حمد و ساير حالات اشكال ندارد.

«71» اگر در بين نماز از ايستادن عاجز شود، بايد بنشيند و اگر از نشستن هم، به همه اقسامش عاجز شود، بايد بخوابد، ولى تا بدنش آرام نگرفته بايد چيزى نخواند.

«72» انسان تا مى تواند ايستاده نماز بخواند، نبايد بنشيند مثلًا كسى كه در موقع ايستادن بدنش حركت مى كند، يا مجبور است به چيزى تكيه دهد، يا بدنش را

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 158

كج كند، يا خم شود، يا پاها را بيشتر از معمول گشاد بگذارد، بايد به هر طورى كه مى تواند ايستاده نماز بخواند، ولى اگر به هيچ صورتى نتواند بايستد، بايد راست بنشيند و نشسته نماز بخواند.

«73» اگر كسى نمى تواند هم بايستد و هم ركوع و سجود را انجام دهد، بلكه يا بايد بايستد و براى ركوع و سجود اشاره كند و يا بنشيند و ركوع و سجود را بدون اشاره انجام دهد، بنا بر اظهر بايد صورت اول را اختيار كند.

«74» انسان تا مى تواند بنشيند نبايد خوابيده نماز بخواند و اگر نتواند راست بنشيند، بايد هرطور كه مى تواند بنشيند و اگر به هيچ صورتى نمى تواند بنشيند، بايد به پهلوى راست بخوابد، و اگر نمى تواند، بنا بر احوط به پهلوى چپ بخوابد؛ و اگر آن هم ممكن نيست، به پشت بخوابد به طورى كه كف پاهاى او رو به قبله باشد و اگر آن هم ممكن نيست

ص: 191

به هرصورتى كه ممكن است نماز بخواند ولى تا حدّ امكان طورى باشد كه نزديكتر به نماز كسى كه به طور عادى ايستاده نماز مى خواند باشد و گرنه بايد نزديكتر به نماز كسى كه ايستاده نمى خواند، با رعايت مراتبى كه گفته شد باشد.

«75» كسى كه نشسته نماز مى خواند، اگر بعد از خواندن حمد و سوره بتواند بايستد، و ركوع را ايستاده به جا آورد، بايد بايستد و از حال ايستاده به ركوع رود و اگر نتواند، بايد ركوع را هم نشسته بجا آورد.

«76» كسى كه نشسته نماز مى خواند اگر در بين نماز بتواند بايستد، بايد مقدارى را كه مى تواند، ايستاده بخواند ولى تا بدنش آرام نگرفته، بايد چيزى نخواند.

«77» كسى كه خوابيده نماز مى خواند، اگر در بين نماز بتواند بنشيند، بايد مقدارى را كه مى تواند، نشسته بخواند؛ و نيز اگر مى تواند بايستد، بايد مقدارى را كه مى تواند، ايستاده بخواند. ولى تا بدنش آرام نگرفته بايد چيزى نخواند.

«78» كسى كه مى تواند بايستد اگر بترسد كه به سبب ايستادن مريض شود يا ضررى به او برسد، مى تواند نشسته نماز بخواند و اگر از نشستن هم بترسد، مى تواند خوابيده نماز بخواند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 159

بدن آرام باشد و اگر عمداً در حالى كه بدنش حركت دارد، تكبيرة الاحرام را بگويد باطل است و همچنين بنابر احتياط اگر سهواً يا از روى فراموشى باشد نيز باطل است.

«81» كسى كه لال است يا زبان او مرضى دارد كه نمى تواند «اللَّهُ اكبَر» را درست بگويد، بايد به هرطورى كه مى تواند بگويد و اگر هيچ نمى تواند بگويد براى تكبير بنا بر احوط با انگشت اشاره كند و اگر مى تواند، زبانش را هم حركت دهد.

«82» مستحب است موقع گفتن تكبير اول نماز و تكبيرهاى بين نماز، دست ها را تا مقابل گوش ها يا مقابل صورت يا گونه ها يا مقابل پايين گردن، بالا ببرد.

و نبايد دست ها را از مقابل گوش ها و سر بالاتر ببرد؛ و مستحب است در نماز جماعت امام تكبير را بلند و مأموم آهسته بگويد.

نخواند.

«85» اگر عمداً سوره را پيش از حمد بخواند و قصد او اين باشد كه سوره جزء نماز باشد نمازش باطل است، ولى اگر قصد او قرآن خواندن باشد مانعى ندارد و بعد از حمد يك سوره بنا بر احتياطى كه قبلًا ذكر شد مى خواند، و اگر اشتباهاً سوره را پيش از حمد بخواند و در بين آن يادش بيايد، بايد سوره را رها كند و بعد از خواندن حمد، سوره را از اول بخواند.

«86» اگر حمد و سوره يا يكى از آنها را فراموش كند و بعد از رسيدن به ركوع بفهمد، نمازش صحيح است ولى بايد دو سجده سهو به خاطر فراموش كردن قرائت بجا آورد.

«87» اگر پيش از آن كه براى ركوع خم شود، بفهمد كه حمد و سوره را نخوانده، بايد بخواند. و اگر بفهمد سوره را نخوانده، بايد فقط سوره را بنا بر احتياطى كه گذشت بخواند؛ ولى اگر بفهمد حمد تنها را نخوانده، بايد اول حمد و بعد از آن دوباره سوره را بخواند و بعد از نماز دو سجده سهو به خاطر زياد شدن سوره بجا آورد؛ و نيز اگر خم شود و پيش از آن كه به ركوع برسد، بفهمد حمد و سوره، يا سوره تنها، يا حمد تنها را نخوانده، بايد بايستد و به همين دستور عمل نمايد.

«88» اگر در نماز يكى از چهار سوره اى را كه آيه سجده دارد، عمداً بخواند نمازش بنابر احتياط باطل است. ولى در نماز مستحبى خواندن يكى از آنها جايز است و در بين نماز سجده مى كند.

«89» اگر اشتباهاً مشغول خواندن سوره اى شود كه سجده

ص: 194

واجب دارد، چنانچه پيش از رسيدن به آيه سجده بفهمد، بايد آن سوره را رها كند و بنا بر احتياط سوره ديگر بخواند، و اگر بعداز خواندن آيه سجده بفهمد، بايد بنا بر احتياط سوره ديگرى بخواند و بعد از نماز، سجده آن آيه اى كه سجده واجب داشته است بجا آورد.

«90» اگر در نماز آيه سجده را بشنود، بنا بر احوط بعد از نماز سجده آن را بجا

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 161

مى آورد و نمازش صحيح است.

«91» در نماز جمعه و نماز ظهر روز جمعه مستحب است در ركعت اول بعد از حمد، سوره جمعه و در ركعت دوم بعد از حمد، سوره منافقين بخواند بلكه احتياط مستحب در اين است كه بدون عذر اينها را ترك نكند؛ و اگر مشغول يكى از اينها شود، بنا بر احتياط واجب نمى تواند آن را رها كند و سوره ديگر بخواند.

«92» اگر بعد از حمد مشغول خواندن سوره «قل هو اللَّه احد» يا سوره «قل يا أيُّها الكافرون» شود، نمى تواند آن را رها كند و سوره ديگر بخواند ولى در نماز جمعه و نماز ظهر روز جمعه اگر به نصف نرسيده، مى تواند آن را رها كند و سوره جمعه و منافقين را بخواند.

«93» اگر در نماز، غير سوره «قل هو اللَّه احد» و «قل يا ايها الكافرون» سوره ديگرى بخواند، تا به نصف نرسيده مى تواند آن را رها كند و سوره ديگر بخواند.

«94» اگر مقدارى از سوره را فراموش كند يا از روى ناچارى، مثلًا به واسطه تنگى وقت يا جهت ديگر، نشود به هيچ وجه آن را تمام نمايد، مى تواند

ص: 195

آن سوره را رها كند و سوره ديگر بخواند، اگر چه از نصف گذشته باشد؛ و احتياط در اين است كه به سوره «قل هو اللَّه احد» يا «قل يا ايها الكافرون» عدول نمايد و در ظهر جمعه به سوره جمعه و منافقين، اگر مانعى در كار نباشد.

«95» بر مرد واجب است حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند بخواند و بر مرد و زن واجب است حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند، مگر در ظهر جمعه كه مستحب است دو ركعت اوّل را بلند بخوانند.

«96» زن مى تواند حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند يا آهسته بخواند، ولى اگر نامحرم صدايش را بشنود بايد آهسته بخواند، در صورتى كه شنيدن صداى او حرام باشد، مثلًا ترس فتنه و لذت بردن در بين باشد بنابر اظهر.

«97» اگر در جايى كه بايد نماز را بلند بخواند عمداً آهسته بخواند، يا در جايى كه بايد آهسته بخواند عمداً بلند بخواند، نمازش باطل است؛ ولى اگر از روى فراموشى باشد، يا مسأله را نداند و احتمال خلاف هم ندهد و ترديد در صحّت عملش نداشته باشد، به طورى كه قصد قربت از او حاصل بشود، نمازش صحيح

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 162

است و اگر در بين خواندن حمد و سوره هم بفهمد اشتباه كرده، بنابر اظهر لازم نيست مقدارى را كه خوانده دوباره بخواند.

«98» اگر كسى در خواندن حمد و سوره بيشتراز معمول صدايش را بلند كند، مثل آن كه آنها را با فرياد بخواند، نمازش بنا بر احتياط باطل

ص: 196

است.

«99» انسان بايد نماز را ياد بگيرد كه غلط نخواند و كسى كه به هيچ وجه نمى تواند صحيح آن را ياد بگيرد، بايد هر طور كه مى تواند بخواند و احتياط مستحب در آن است كه نماز را به جماعت بجا آورد.

«100» كسى كه حمد و سوره و چيزهاى ديگر نماز را به خوبى نمى داند، و مى تواند ياد بگيرد، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، بايد ياد بگيرد؛ و اگر وقت تنگ است، دو صورت دارد: 1- اگر در يادگرفتن كوتاهى كرده، در صورتى كه عُسر و حرج نباشد بنا بر اظهر بايد نمازش را به جماعت بخواند، يا كسى بخواند و او هم همراه او بخواند يا اگر ممكن است از روى نوشته اى بخواند. 2- اگر كوتاهى نكرده بنا بر احتياط مستحب اين كارها را انجام دهد.

اگر كسى از قرآن هيچ نمى داند، به مقدارى كه واجب است در نماز از قرآن بخواند تسبيح و تهليل و تكبير مى گويد.

«101» اگر يكى از كلمات حمد يا سوره را نداند، يا عمداً آن را نگويد يا به جاى حرفى حرف ديگر بگويد مثلًا به جاى «ض»، «ظ» بگويد به طورى كه در زبان عربى بگويند آن حرف را تلفظ نكرده، و موافق هيچ يك از قرائت هاى هفتگانه نباشد؛ يا جايى كه بايد بدون زير و زبر خوانده شود، زير و زبر بدهد، يا تشديد را نگويد، نماز او باطل است بنا بر احتياط.

«102» اگر زير و زبر كلمه اى را نداند بايد ياد بگيرد ولى اگر كلمه اى را كه وقف كردن آخر آن جايز است هميشه وقف كند ياد گرفتن زير و زبر آن لازم

ص: 197

نيست. ولى اگر نداند مثلًا كلمه اى با «س» است يا با «ص» بايد ياد بگيرد و چنانچه دو جور يا بيشتر بخواند، مثل آن كه در «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ»، مستقيم را يك مرتبه با سين و يك مرتبه با صاد بخواند، نمازش باطل است، مگر آن كه هر دو جور قرائت شده باشد و به اميد رسيدن به واقع بخواند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 163

«103» رعايت مدّى كه در يك كلمه واقع شده واجب است؛ يعنى اگر در كلمه اى «واو» باشد و حرف قبل از «واو» در آن كلمه پيش (ضمّه) داشته باشد و حرف بعد از واو در آن كلمه همزه (ء) باشد، مثل كلمه سوء، بايد آن واو را مدّ بدهد يعنى آن را بكشد؛ و همچنين اگر در كلمه اى «الف» باشد و حرف قبل از الف در آن كلمه زبر (فتحه) داشته باشد و حرف بعد از الف در آن كلمه همزه باشد، مثل جاء، بايد الف آن را بكشد؛ و نيز اگر در كلمه اى «ى» باشد و حرف پيش از «ى» در آن كلمه زير (كسره) داشته باشد و حرف بعد از «ى» در آن كلمه همزه باشد، مثل جى ء، بايد «ى» را با مد بخواند؛ و اگر بعد از اين «واو» و «الف» و «ى» به جاى همزه (ء) حرفى باشد كه ساكن است يعنى زير و زبر و پيش ندارد، باز هم بايد اين سه حرف را با مدّ بخواند، مثلًا در «وَ لَا الضَّالِّينَ» كه بعد از الف حرف لام ساكن است بايد الف آن رابا مدّ بخواند.

«104» وصل به سكون در نماز- بنابر اظهر-

ص: 198

جائز است و وقف غير عمدى بر حركت، وضعاً صحيح است و اعاده ندارد و احوط آن است كه بدون عذر وقف به حركت ننمايد و معناى وقف به حركت آن است كه زير يا زبر يا پيش آخر كلمه اى را بگويد و بين آن كلمه و كلمه بعدش فاصله دهد، مثلًا بگويد «الرحمنِ الرحيمِ» و ميم الرحيم را زير بدهد و بعد قدرى فاصله دهد و بگويد «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ». و معناى وصل به سكون آن است كه زير يا زبر يا پيش كلمه اى را نگويد و آن كلمه را به كلمه بعد بچسباند مثل آن كه بگويد «الرحمنِ الرحيمْ» و ميم الرحيم را زير ندهد و فوراً «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» را بگويد.

«105» تنوين اگر به كلمه اى كه با يكى از حروف «ى، ر، م، ل، و، ن» شروع مى شود برسد، ادغام كند، يعنى نون را به آن حرف تبديل كند و با تشديد بگويد و نون ساكن اگر به يكى از آنها برسد، احتياط مستحب است كه ادغام كند.

«106» در ركعت سوم و چهارم نماز مى تواند فقط يك حمد بخواند، يا سه مرتبه تسبيحات اربعه بگويد يعنى سه مرتبه بگويد: «سُبحانَ اللَّهِ وَ الْحَمدُ للَّهِ وَ لاالهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اكبَر»؛ و اگر يك مرتبه هم تسبيحات اربعه را بگويد بنا بر اقوى كافى است ولى سه مرتبه فضيلت بيشتر دارد و موافق احتياط است؛ و مى تواند در يك ركعت حمد و در ركعت ديگر تسبيحات بگويد و بهتر است در هردو ركعت

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 164

تسبيحات بخواند.

«107» در تنگى وقت بايد تسبيحات اربعه را يك

ص: 199

مرتبه بگويد.

«108» بر مرد و زن واجب است كه در ركعت سوم و چهارم نماز، حمد يا تسبيحات را آهسته بخوانند.

«109» اگر در ركعت سوم و چهارم حمد بخواند، بنا بر احتياط واجب بايد «بسم اللَّه» آن را هم آهسته بگويد.

«110» كسى كه نمى تواند تسبيحات را ياد بگيرد يا درست بخواند، بايد در ركعت سوم و چهارم حمد بخواند.

«111» اگر در دو ركعت اول نماز به خيال اين كه دو ركعت آخر است تسبيحات بگويد، چنانچه پيش از ركوع بفهمد، بايد حمد و سوره را بخواند و اگر در ركوع بفهمد، نمازش صحيح است.

«112» اگر در دو ركعت آخر نماز به خيال اين كه در دو ركعت اول است حمد بخواند، يا در دو ركعت اول نماز با گمان به اين كه در دو ركعت آخر است حمد بخواند، چه پيش از ركوع بفهمد چه بعد از آن، نمازش صحيح است.

«113» اگر در ركعت سوم يا چهارم مى خواست حمد بخواند ولى تسبيحات به زبانش آمد، يا مى خواست تسبيحات بخواند ولى حمد به زبانش آمد بايد آن را رها كند و دوباره حمد يا تسبيحات را بخواند. ولى اگر عادتش خواندن چيزى بوده كه به زبانش آمده، و در خزانه قلبش آن را قصد داشته مى تواند همان راتمام كند ونمازش صحيح است.

«114» كسى كه عادت دارد در ركعت سوم و چهارم تسبيحات بخواند اگر بدون قصد مشغول خواندن حمد شود بايد آن را رها كند و دوباره حمد يا تسبيحات را بخواند.

«115» مستحب است در ركعت اول پيش از خواندن حمد، آهسته بگويد:

«أعوذ باللَّه من الشيطان الرجيم»،

ص: 200

و در ركعت اول و دوم نماز ظهر و عصر، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» را بلند بگويد. و نيز مستحب است حمد و سوره را شمرده بخواند و در آخر هرآيه وقف كند، يعنى آن را به آيه بعد نچسباند، و در حال

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 165

خواندن حمد و سوره به معناى آيه توجه داشته باشد، و اگر نماز را به جماعت مى خواند، بعد از تمام شدن حمد امام و اگر فُرادى مى خواند، بعد از آن كه حمد خودش تمام شد، بگويد: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ»، و بعد از خواندن سوره «قل هو اللَّه أحد» يك يا دو مرتبه «كَذلِكَ اللَّهُ رَبّي» يا سه مرتبه «كَذلِكَ اللَّهُ رَبُّنا» بگويد، و بعد از خواندن سوره كمى صبر كند بعد تكبير پيش از ركوع را بگويد يا قنوت را بخواند.

است كه اگر كمى خم شود به زانو مى رسد؛ يا زانوى او پائين تر از مردم ديگر است كه بايد خيلى خم شود تا دستش به زانو برسد، بايد به اندازه معمول خم شود.

«121» كافى بودن هرذكرى كه خواست بگويد در ركوع خالى از وجه نيست.

ولى احتياط مستحب آن است كه سه مرتبه «سُبحانَ اللَّه» يا يك مرتبه «سُبحانَ رَبّىَ الْعَظيم وَ بِحَمْدِه» بگويد.

«122» در ركوع بايد به مقدار ذكر واجب، بدن آرام باشد. و آرام گرفتن بدن در

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 166

حدّى كه بگويند آرام گرفت داخل در ركن ركوعى است و زائد بر آن مثل خود ذكر ركوع، داخل در ركن نيست، اگرچه واجب است.

«123» اگر موقعى كه ذكر واجب ركوع را مى گويد، بى اختيار به قدرى حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود بايد بعد از آرام گرفتن بدن، دوباره ذكر را بگويد ولى اگر كمى حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج نشود، يا انگشتان را حركت دهد اشكال ندارد.

«124» اگر نتواند به مقدار ذكر در ركوع بماند، در صورتى كه بتواند پيش از آن كه از حد ركوع بيرون رود ذكر را بگويد، بايد در آن حال تمام كند.

«125» اگر بدن به واسطه مرض و مانند آن در ركوع آرام نگيرد نماز صحيح است ولى بايد پيش از آنكه از حال ركوع خارج شود ذكر واجب را بگويد.

«126» هرگاه نتواند به اندازه ركوع خم شود، بايد به چيزى تكيه دهد و ركوع كند، و اگر موقعى هم كه تكيه داده نتواند به طور معمول ركوع كند

ص: 202

بايد به هر اندازه مى تواند خم شود، و اگر هيچ نتواند خم شود بايد با سر اشاره نمايد و اگر آن هم ممكن نشد با چشم، به وسيله بستن براى ركوع و باز كردن براى برخاستن از ركوع اشاره نمايد و اگر ازاين هم عاجزاست بايد در قلب، نيّت ركوع كند و ذكرآن را بگويد.

«127» كسى كه نمى تواند ايستاده يا نشسته ركوع كند و براى ركوع فقط مى تواند در حالى كه نشسته است كمى خم شود، يا در حالى كه ايستاده است با سر اشاره كند؛ بايد ايستاده نماز بخواند و براى ركوع با سر اشاره نمايد.

«128» بعد از تمام شدن ذكر ركوع، بايد راست بايستد و بعد از آن كه بدن آرام گرفت به سجده رود و اگر عمداً پيش از ايستادن، يا پيش از آرام گرفتن بدن به سجده رود نمازش باطل است.

«129» اگر ركوع را فراموش كند و پيش از آن كه بسجده برسد، يادش بيايد، اگر به قصد ركوع خم شده بود و مختصر مكثى در ركوع كرد؛ فقط قيام بعد از ركوع را انجام نداده، بنا بر اين برمى گردد و آن قيام را به جا آورده و به سجده مى رود و الّا بايد ايستاده و بعد به ركوع رود؛ و احتياط مستحب است اگر فراموش كردن ركوع قبل از خم شدن باشد، نماز را دو مرتبه بخواند؛ و چنانچه به حالت خميدگى به

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 167

ركوع برگردد، نمازش باطل است.

«130» مستحب است پيش از رفتن به ركوع در حالى كه راست ايستاده تكبير بگويد و در ركوع زانوها را به عقب دهد و پشت

ص: 203

را صاف نگه دارد و گردن را بكشد و مساوى پشت نگه دارد و بين دو قدم را نگاه كند و پيش از ذكر يا بعد از آن صلوات بفرستد و بعد از آن كه از ركوع برخاست و راست ايستاد، در حال آرامى بدن بگويد:

«سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَه»، و در حال ركوع بلكه در تمام احوال نماز، گذاشتن دست ها در زير همه لباس ها مكروه است.

«131» مستحب است در ركوع زن ها دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را به عقب ندهند.

يا سهواً بر زمين نگذارد، سجده نكرده است، اگر

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 168

چه جاهاى ديگر به زمين برسد. ولى اگر پيشانى را به زمين بگذارد و سهواً جاهاى ديگر را به زمين نرساند، يا سهواً ذكر نگويد سجده صحيح است.

«137» كفايت هرذكرى كه در سجده بگويد خالى از وجه نيست. ولى احتياط مستحب آن است كه سه مرتبه «سُبحانَ اللَّه» يا يك مرتبه «سُبحانَ رَبّىَ الْأعلى وَ بِحَمْدِه» بگويد و مستحب است «سبحان ربّى الأعلى و بحمده» را سه يا پنج يا هفت مرتبه بگويد.

«138» در سجود بايد به مقدار ذكر واجب، بدن آرام باشد. و اگر نتوانست به اندازه ذكر واجب آرامش بدن داشته باشد، اصل وجوب ذكر ساقط نمى شود، و اگر به هيچ وجه بدنش آرام نمى گيرد احوط اين است كه نماز ديگرى هم بخواند و سجده آن را با اشاره انجام دهد و منظور از آرامش بدن، توقف و مكث بين سر گذاشتن و برداشتن است.

«139» اگر پيش از آن كه پيشانى به زمين برسد و بدن آرام بگيرد عمداً ذكر سجده را بگويد، يا پيش از تمام شدن ذكر عمداً سر از سجده بردارد، نماز باطل است.

«140» اگر پيش از آن كه پيشانى به زمين برسد و بدن آرام گيرد، سهواً ذكر سجده را بگويد و پيش از آن كه سر از سجده بردارد، بفهمد اشتباه كرده بايد دوباره در حال آرام بودن، ذكر را بگويد.

«141» اگر بعد از آن كه سر از سجده برداشت، بفهمد كه پيش از آرام گرفتن بدن ذكر را گفته ياپيش از آن كه ذكر سجده تمام شود سربرداشته نمازش

ص: 205

صحيح است.

«142» موقعى كه ذكر سجده را مى گويد بايد تمام هفت عضو روى زمين باشند و از زمين برداشته نشوند ولى موقعى كه مشغول گفتن ذكر نيست، اگر غير پيشانى جاهاى ديگر را از زمين بردارد و دوباره بگذارد اشكال ندارد.

«143» اگر پيش از تمام شدن ذكر سجده سهواً پيشانى را از زمين بردارد نمى تواند دوباره به زمين بگذارد و بايد آن را يك سجده حساب كند. ولى اگر جاهاى ديگر را سهواً از زمين بردارد، بايد دو مرتبه به زمين بگذارد و ذكر را بگويد.

«144» بعد ازتمام شدن ذكر سجده اول بايد بنشيند تا بدن آرام بگيرد و بعد به

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 169

سجده رود.

«145» جاى پيشانى نمازگزار از محل ايستادن او در قيام و محل دو انگشت بزرگ پا در موقع سجده به اندازه يك خشت كه چهار انگشت بسته است بايد بلندتر نباشد و احتياط در اين است كه پايين تر از چهار انگشت بسته هم نباشد.

«146» در زمين سراشيب كه سراشيبى آن درست معلوم نيست، بايد جاى پيشانى نماز گزار از جاى انگشتهاى پا بيش از چهار انگشت بسته بلندتر نباشد و بنا بر احتياط بايد پايين تر نيز نباشد.

«147» اگر پيشانى را سهواً به چيزى بگذارد كه از جاى انگشتهاى پا و سر زانوهاى او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندى آن به قدرى است كه نمى گويند در حال سجده است، مى تواند سر را بردارد و به چيزى كه بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته يا كمتر است بگذارد، و مى تواند سر را كم كم بكشد تا به روى آنچه

ص: 206

به اندازه چهار انگشت يا كمتر است برسد؛ و اگر بلندى آن به قدرى است كه مى گويند در حال سجده است احتياط واجب آن است كه پيشانى را از روى آن بكشد تا به روى چيزى كه بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته يا كمتر است برسد، و اگر كشيدن پيشانى ممكن نيست، بنا بر احتياط واجب بايد نماز را تمام كند و دوباره بخواند.

«148» بايد بين پيشانى و آنچه بر آن سجده مى كند چيزى نباشد پس اگر مُهر به قدرى چرك باشد كه پيشانى به خود مُهر نرسد، سجده باطل است، ولى اگر مثلًا رنگ مُهر تغيير كرده باشد اشكال ندارد.

«149» در سجده بايد تمام كف دست را بر زمين بگذارد ولى در حال ناچارى پشت دست هم مانعى ندارد. و اگر پشت دست ممكن نباشد، بايد مچ دست را بگذارد و چنانچه آن را هم نتواند، بايد تا آرنج هر جا را كه مى تواند بر زمين بگذارد و اگر آن هم ممكن نيست، گذاشتن بازو كافى است.

«150» در سجده بايد سر دو انگشت بزرگ پاها رابه زمين بگذارد و اگر روى انگشت بزرگ پا يعنى طرف ناخن و يا پشت آن را هم به زمين بگذارد كافى بودنش خالى از وجه نيست ولى خلاف احتياط است. و اگر فقط انگشت هاى ديگر پا، يا

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 170

روى پا را به زمين بگذارد، يا به واسطه بلند بودن ناخن، سر شست به زمين نرسد نماز باطل است.

«151» كسى كه مقدارى از شست پايش بريده، بايد بقيه آن رابه زمين بگذارد، و اگر چيزى از آن نمانده،

ص: 207

يا اگر مانده خيلى كوتاه است، بايد بقيه انگشتان را بگذارد و اگر هيچ انگشت ندارد، بايد هرمقدارى از پا باقى مانده به زمين بگذارد.

«152» مهر يا چيز ديگرى كه بر آن سجده مى كند، بايد پاك باشد ولى اگر مثلًا مُهر را روى فرش نجس بگذارد، يا يك طرف مُهر نجس باشد و پيشانى را به طرف پاك آن بگذارد اشكال ندارد.

«153» كسى كه فراموش كرده كه موضع سجده او نجس بوده و يا نمى دانسته و بعد از نماز فهميده، در صورتى كه قصد قربت داشته، نمازش صحيح است، و اگر در بين نماز فهميد، اگر در حال سجده است پيشانى را از موضع نجس كم كم بكشد تا به موضع پاك برسد و اگر بعد از سجده فهميد، سجده هاى گذشته صحيح است.

«154» اگر محل سجده منحصر در نجس شد، سقوط شرطيت طهارت خالى از وجه نيست؛ و اگر امر دائر است كه به محل نجس سجده كند يا بر لباس پاك، تخيير خالى از وجه نيست و در صورتى كه اميد برطرف شدن عذر را دارد، احوط تأخير نماز براى آخر وقت است.

«155» اگر موضعى كه پيشانى بر آن گذاشته مى شود نجس باشد و حالت سرايت هم نداشته باشد ولى قسمتى از آن به مقدارى كه براى سجده لازم است پاك باشد، سجده بر آن كفايت مى كند.

«156» اگر در روى پيشانى دمل و مانند آن باشد، چنانچه ممكن است بايد با جاى سالم پيشانى سجده كند و اگر ممكن نيست بايد زمين را گود كند و دمل را در گودال و جاى سالم را به مقدارى كه براى سجده

ص: 208

كافى باشد بر زمين بگذارد.

«157» اگر دمل يا زخم تمام پيشانى را گرفته باشد بايد به يكى از دو طرف پيشانى سجده كند و احتياط در اين است كه اگر طرف راست ممكن است آن را بر طرف چپ پيشانى مقدم بدارد و اگر ممكن نيست به چانه و اگر به چانه هم ممكن نيست بايد با سر اشاره كند و اگر آن هم نشد با بستن و باز كردن چشمها سجده را

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 171

انجام دهد.

«158» كسى كه نمى تواند پيشانى رابه زمين برساند بايد به قدرى كه مى تواند خم شود و مُهر يا چيز ديگرى را كه سجده بر آن صحيح است روى چيز بلندى گذاشته و طورى پيشانى را بر آن بگذارد كه بگويند سجده كرده است، ولى بايد بنابر احتياط كف دستها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول به زمين بگذارد.

«159» كسى كه هيچ نمى تواند خم شود، براى سجده بايد سر را به قصد سجده خم كند و براى برخاستن از سجده، سر را بلند كند واگر اين هم ممكن نشد، به قصد سجده چشم را مى بندد و به قصد برخاستن، چشم را باز مى كند و لازم نيست در اين صورت بقيه اعضا يعنى كف دست و زانو و انگشت بزرگ پا روى زمين باشد، گرچه اين كار در صورت امكان موافق احتياط است.

«160» اگر پيشانى بى اختيار از جاى سجده بلند شود، چنانچه در موقع سجده استقرار پيدا كرده بود و حالا مى تواند خود را نگه دارد و به سجده برنگردد، بايد نگذارد دوباره به جاى سجده برسد، و اين يك

ص: 209

سجده حساب مى شود، چه ذكر سجده را گفته باشد يا نه، و اگر نتواند سر را نگه دارد و بى اختيار دوباره به جاى سجده برسد، روى هم يك سجده حساب مى شود و اگر ذكر نگفته باشد بايد بگويد. و اگر استقرار پيدا نكرده بود حتى اگر مى تواند خود را نگه دارد، بايد به سجده برگردد و روى هم يك سجده حساب مى شود و بايد ذكر را بگويد، و اگر سجده اول است يك سجده ديگر بجا آورد.

«161» اگر روى چيزى كه بدن روى آن آرام نمى گيرد سجده كند باطل است ولى روى تشك يا چيز ديگرى كه بعد از سر گذاشتن و مقدارى پايين رفتن آرام مى گيرد، سجده اشكال ندارد.

«162» در ركعت اول و سوم كه تشهد ندارد مثل ركعت سوم نماز ظهر و عصر و عشاء، اگر بعد از سجده دوم بدون آن كه مقدارى بنشيند براى ركعت بعد برخيزد، بنا بر اظهر نمازش صحيح است. ولى بنا بر احتياط مستحب بعد از سجده دوم بايد قدرى بى حركت نشسته و بعد برخيزد.

«163» مستحب است تكبير گفتن در موقع رفتن به سجده و بعد از سربرداشتن

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 172

از آن، و مستحب است در حال تكبير دستها را بلند كند؛ و براى مرد مستحب است در موقع سجده رفتن، دست ها را زودتر از زانوها بر زمين بگذارد و در موقع بلند شدن براى قيام، زانوها را زودتر از دست ها از زمين بردارد و زن در حال رفتن به سجده، اول زانوها را به زمين مى گذارد بعد دست ها را، و مستحب است در حال سجده بينى نيز به خاك

ص: 210

و يا هر چه سجده بر آن جايز است گذاشته شود و بين دو سجده دعاهايى كه وارد شده بخواند، مثل استغفار و مانند آن و مستحب است در بين دو سجده به حال تورّك بنشيند (يعنى بر ران چپ بنشيند و قدم راست را بر كف قدم چپ بگذارد) و برروى دو پا نشستن مكروه است، و براى زن مستحب است نشستن بر نشيمنگاه و بالا آوردن زانوها و چسباندن ران ها به يكديگر، و همچنين مستحب است نمازگزار در وقت بلند شدن براى ايستادن بگويد: «بِحَولِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ اقُومُ وَ اقعُدْ».

چيزهاى معدنى مانند طلا، نقره، عقيق و فيروزه و مرمر

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 173

اصيل باطل است و اما سجده كردن بر سنگ هاى معدنى مانند سنگ مرمر معمولى و سنگ هاى سياه بنا بر اظهر اشكال ندارد.

«166» سجده بر چيزهايى كه از زمين مى رويَد و خوراك حيوان است مثل علف و كاه صحيح است.

«167» سجده بر گياهى كه خوردن آن در بعضى از شهرها معمول است در آن شهرها جايز نيست، و بنا بر احتياط در شهرهاى ديگر نيز كه خورده نمى شود، سجده نكنند و نيز سجده بر ميوه نارس صحيح نيست.

«168» بنا بر اظهر سجده بر سنگ آهك و سنگ گچ صحيح است، بلكه به گچ و آهك پخته و آجر و كوزه گلى و مانند آن هم مى شود سجده كرد.

«169» اگر كاغذ را از چيزى كه سجده برآن صحيح است مثلًا از كاه ساخته باشند، مى شود بر آن سجده كرد و جواز سجده بر كاغذى كه احتمال دارد از چيزهايى درست شده باشد كه سجده بر آن جايز نيست، مورد تأمل است، لذا احتياطاً سجده ننمايند.

«170» براى سجده، بهتر از هرچيز تربت حضرت سيد الشهداء عليه السلام مى باشد، بعد از آن خاك است.

«171» اگر چيزى كه سجده بر آن صحيح است ندارد، يا اگر دارد به واسطه سرما يا گرماى زياد و مانند اينها نمى تواند بر آن سجده كند، بايد به لباسش كه از كتان يا پنبه است، سجده كند وگرنه اگر از چيز ديگر است بر همان چيز سجده كند، و اگر آن هم نيست بايد بر پشت دست و چنانچه آن هم ممكن نباشد

ص: 212

به چيز معدنى مانند انگشتر عقيق سجده نمايد بنا بر اظهر، و اگر آن هم نشد، تا نزديك زمين خم مى شود و يا اين كه با اشاره سر سجده مى نمايد.

«172» سجده بر گِل و خاك سستى كه پيشانى روى آن آرام نمى گيرد، اگر بعد از آن كه مقدارى فرو رفت آرام بگيرد اشكال ندارد.

«173» اگر در سجده اول، مهر به پيشانى بچسبد و بدون اين كه مهر را بردارد دوباره به سجده رود، اشكال ندارد اگر چه خلاف احتياط است.

«174» اگر در بين نماز چيزى كه بر آن سجده مى كند گم شود و چيزى كه

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 174

سجده بر آن صحيح است نداشته باشد چنانچه وقت وسعت دارد، بايد نماز را بشكند و اگر وقت تنگ است، بايد به لباسش اگر از پنبه يا كتان است سجده كند و اگر از چيز ديگر است بر همان چيز و اگر آن هم ممكن نيست بر پشت دست، و اگر آن هم نمى شود به چيز معدنى مانند انگشتر عقيق سجده نمايد.

«175» هرگاه در حال سجده بفهمد پيشانى را بر چيزى گذاشته كه سجده بر آن باطل است، اگر ممكن باشد بايد پيشانى را از روى آن به روى چيزى كه سجده بر آن صحيح است بكشد و اگر وقت تنگ است، به دستورى كه در مسأله پيش گفته شد عمل كند.

فوراً سجده كند؛ و اگر فراموش كرد هروقت يادش آمد بايد سجده نمايد.

«177» اگر انسان موقعى كه آيه سجده را مى خواند، از ديگرى هم بشنود، چنانچه گوش داده دو سجده نمايد و اگر به گوشش خورد، يك سجده كافى است اگر چه احتياط در دو سجده است. و اگر انسان چند دفعه آيه سجده را شنيد و يا خود قرائت كرد اگر بعد از اولى سجده كرد واجب است باز هم براى دفعات بعد سجده كند؛ و اگر سجده نكرد بنابر احتياط واجب براى هر قرائت يا شنيدن آيه سجده كند.

«178» در غير نماز اگر در حال سجده آيه سجده را بخواند يا به آن گوش بدهد بايد سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.

«179» اگر آيه سجده را از كسى كه قصد خواندن قرآن ندارد، بشنود، يا از ضبط صوت بشنود لازم نيست سجده نمايد، ولى اگر از وسيله اى كه مثل بلندگو صداى خود انسان را مى رساند بشنود، واجب است سجده كند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 175

«180» در وجوب سجده براى كسى كه آيه سجده را مى شنود، فرق نمى كند كه قرائت كننده مكلف باشد يا نباشد، و آنكه قرائت كننده خودش هم سجده كند يا نكند، و آنكه صحيح قرائت كند يا غلط، اما به صورتى كه معلوم و مشخص باشدكه آيه سجده را تلاوت كرده، و همين طور فرق نمى كند كه به صورت حرام، مثل غنا بخواند يا نه، و آنكه شنيدن به صورت حرام باشد مثل التذاذ از صداى اجنبيه يا نه، و باز هم فرق نمى كند كه وقت گوش دادن بداند كه به آيه سجده

ص: 214

گوش مى دهد و يا بعد از گوش دادن بفهمد آيه سجده بوده است. و اما اگر قرائت كننده طفل غيرمميز باشد و يا از شخص خواب بشنود سجده واجب نمى شود و همچنين است اگر شنونده كلمات و حروف را تشخيص ندهد و فقط همهمه اى بشنود.

«181» در سجده واجب قرآن بايد نيت سجده كردن را داشته باشد و مكان هم مباح باشد و طورى باشد كه اگر مردم ديدند، بگويند سجده كرد، ولى ساير شرايطى كه در سجده نماز معتبر است لازم نيست مانند پوشانيدن عورت و پاك بودن مُهر يا چيزى كه بر آن سجده مى كنند و بلندتر نبودن محل سجده از محل پا و گذاشتن دست ها و زانوها و نوك انگشتان بزرگ پا بر زمين و مانند اينها، اگر چه رعايت اين امور مورد احتياط است.

«182» هرگاه در سجده واجب قرآن پيشانى را به قصد سجده به زمين بگذارد، اگر چه ذكر نگويد كافى است، و گفتن ذكر مستحب است، و بهتر است بگويد:

«لاإلهَ الّا اللَّهُ حَقّاً حَقّاً لاالهَ الّااللَّهُ ايماناً وَ تَصْديقاً لاالهَ الّا اللَّهُ عُبودِيّةً وَ رِقّاً سَجَدْتُ لَكَ يا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً لامُسْتَنكِفاً وَ لامُسْتَكْبِراً بَلْ انَا عَبْدٌ ذَليلٌ ضَعيفٌ خائِفٌ مُسْتَجير».

أللَّهُمَّ صَلّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد».

«184» كلمات تشهّد بايد به عربى صحيح و به طورى كه معمول است پشت سر هم گفته شود.

«185» كسى كه تشهد را نمى داند واجب است ياد بگيرد، و در تنگى وقت در صورتى كه نتواند از غير خود متابعت كند و يا از روى نوشته بخواند، ترجمه آن را به زبان خودش، بخواند و اگر از ترجمه هم عاجز بود ذكر يا ترجمه ذكرى را به جاى آن بخواند.

«186» اگر تشهّد را فراموش كند و بايستد و پيش از ركوع يادش بيايد كه تشهّد را نخوانده، بايد بنشيند و تشهد را بخواند و بقيه نماز را مطابق معمول بخواند سپس بعد از اتمام نماز دو سجده سهو براى ايستادن بى جا و دو سجده سهو براى قرائت يا تسبيحات زيادى در صورتى كه خوانده باشد نيز بجا آورد؛ و اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد، بايد نماز را مطابق معمول تمام كند و بعد از سلام نماز، تشهد را قضا كند و بنا بر احتياط واجب براى تشهّد فراموش شده دو سجده سهو بجا آورد.

«187» مستحب است در حال تشهّد بر ران چپ بنشيند و روى پاى راست را به كف پاى چپ بگذارد و پيش از تشهد بگويد: «الْحَمْدُ لِلَّهِ» يا بگويد: «بِسمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ خَيْرُ الْاسْماءِ لِلَّهِ» و نيز مستحب است دست ها را بر ران ها بگذارد و انگشت ها را به يكديگر بچسباند و به دامان خود نگاه كند و بعد از تمام شدن تشهّد بگويد: «وَ تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَه».

آخر نماز؛ در حالى كه نشسته و بدن آرام است بايد سلام نماز را بگويد و مستحب است ابتدا بگويد: «السَّلامُ عَلَيْكَ ايُّهَا النَّبِيُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُه» و بعد از آن بايد بگويد: «السَّلامُ عَلَيْنا وَ عَلى عِبادِ اللَّهِ الصَّالِحِين». و يا اين كه بگويد: «السَّلامُ عَلَيْكُمْ» و بنا بر اظهر، مستحب است بلكه موافق احتياط

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 177

است كه بعد از آن بگويد: «وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُه». و بهتر آن است كه هرسه سلام را به ترتيبى كه ذكر شد بگويد.

مثلًا حمد را فراموش كند و سوره را بخواند، چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد، بايد آنچه را فراموش كرده بجا آورد، و بعد از آن، چيزى را كه اشتباهاً جلوتر خوانده دوباره بخواند.

نماز جمعه در هر ركعت يك قنوت دارد، در ركعت اول قبل از ركوع و در ركعت دوم بعد از ركوع؛ و نماز آيات پنج قنوت و نماز عيد فطر و قربان در ركعت اول پنج قنوت و در ركعت دوم چهار قنوت دارد.

«198» اگر بخواهد قنوت بخواند خوب است دست ها را مقابل صورت بلند كند بلكه احتياط در اين است كه در غيرموقع تقيه آن را ترك نكند و مستحب است كه كف آنها را رو به آسمان و پهلوى هم نگه دارد.

«199» در قنوت هرذكرى بگويد، اگر چه يك «سبحان اللَّه» باشد، كافى است و بهتر است بگويد: «لاالهَ الَّا اللَّهُ الْحَلِيمُ الْكَريم لاالهُ الّا اللَّهُ الْعَلِيُّ الْعَظِيم سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمواتِ السَّبْع وَ رَبِّ الْأَرَضِينَ السَّبْع وَ ما فيهِنَّ وَ ما بَيْنَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِيم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِين».

«200» اظهر جواز قنوت به غير عربى است و بايد به هرلغتى كه مى خواند صحيح بخواند تا وظيفه قنوتى را انجام داده باشد و همچنين بنا بر احتياط واجب بايد دعا خواندن به صورت غلط را، در هرجاى نماز كه باشد، ترك كند.

«201» مستحب است انسان قنوت را بلند بخواند ولى براى كسى كه نماز را به جماعت مى خواند، اگر امام جماعت صداى او را بشنود بلند خواندن قنوت مستحب نيست.

«202» اگر عمداً قنوت نخواند قضا ندارد؛ و اگر فراموش كند و پيش از آن كه به اندازه ركوع خم شود يادش بيايد، مستحب است بايستد و بخواند، و اگر در ركوع يادش بيايد، مستحب است بعد از ركوع قضا كند، و اگر در سجده يادش بيايد

ص: 219

مستحب است بعد از سلام نماز، قضا نمايد و احتمال دارد هرجاى نماز كه يادش آمد بتواند قنوت را بجا آورد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 180

سجده شكر نمايد و همين قدر كه پيشانى را به قصد شكر بر زمين بگذارد كافى است، ولى بهتر است صد مرتبه يا سه مرتبه يا يك مرتبه، «شُكراً للَّه» يا «شكراً» يا «عَفْواً» بگويد و نيز مستحب است هروقت نعمتى به انسان مى رسد يا بلايى از او دور مى شود سجده شكر بجا آورد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 181

در بين نماز بول يا غائط از او خارج شود چنانچه به دستورى كه در احكام وضو گفته شد، عمل نمايد نمازش باطل نمى شود؛ و نيز اگر در بين نماز از زن مستحاضه خون خارج شود، در صورتى كه به وظيفه مستحاضه عمل كرده باشد، نمازش صحيح است.

سوم: آن كه مثل بعضى از كسانى كه شيعه نيستند دست ها را روى هم بگذارد و

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 182

قصدش اين باشد كه اين كار جزء نماز است يا انجام دادن آن لازم است، در غير اين صورت اگر عمداً اين كار را بكند، از روى احتياط نمازش را بايد دوباره بخواند.

«206» هرگاه براى ادب دست ها را روى هم بگذارد، بنا بر احتياط واجب بايد نماز را دوباره بخواند، ولى اگر از روى فراموشى يا ناچارى يا براى كار ديگر مثل خاراندن دست و مانند آن، دست ها را روى هم بگذارد بنا بر اظهر اشكال ندارد.

چهارم: بنا بر احتياط آن كه بعد از خواندن حمد، آمين بگويد و گفتن آن حرام است. ولى اگر اشتباهاً يا از روى تقيه بگويد، نمازش باطل نمى شود.

پنجم: آن كه عمداً با تمام بدن به پشت سر يعنى بيش از سمت راست و چپ توجه كند و اگر فقط با صورت به طرف راست يا چپ توجه كند نمازش باطل نمى شود، و اگر عمداً با تمام بدن به راست يا چپ و يا فقط با صورت به پشت سر توجه نمايد، بنا بر اظهر و احوط نمازش باطل است. و اگر سهواً و يا از روى فراموشى باشد، مانعى ندارد در اولى و محل احتياط است

ص: 222

در دومى.

ششم: آن كه عمداً كلمه اى بگويد كه دو حرف يا بيشتر داشته، ولى بى معنا باشد و يا اين كه يك حرف يا بيشتر بوده ولى معنا داشته باشد.

«207» سرفه كردن، آروغ زدن و آه كشيدن در نماز اشكال ندارد ولى گفتن آخ و آه و مانند اينها كه دو حرف است، اگر عمدى باشد نماز را باطل مى كند. ولى اگر بگويد: «آه مِنْ ذُنُوبي» اشكال ندارد.

«208» اگر كلمه اى را به قصد ذكر بگويد، مثلًا به قصد ذكر بگويد «اللَّهُ اكبر»، و در موقع گفتن آن صدا را بلند كند كه چيزى را به ديگرى بفهماند، اشكال ندارد؛ ولى اگر به قصد اين كه چيزى را به كسى بفهماند كلمه اى را، مناسب مقصودش بگويد، اگر چه قصد ذكر هم داشته باشد، نماز باطل مى شود.

«209» قرآن يا دعا خواندن در نماز اشكال ندارد مگر چهار آيه اى كه سجده واجب دارند- و در مسأله 898 گذشت- يا اين كه دعا خواندن به طورى كه به نظم واجب در قرائت و يا ذكر واجب صدمه بزند و يا نفرين بر مؤمن باشد كه در اين صورت نماز باطل خواهد بود.

«210» دعا يا ذكر خداوند متعال به هرلغتى كه مخصوص نمازگزار باشد، در

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 183

بين نماز، اگرچه به عربى نباشد، مانعى ندارد ولى خلاف احتياط است حتى در قنوت. ولى بنا بر احتياط واجب ذكرهاى مستحبى ركوع، سجود و تشهد را به غير عربى نخواند.

«211» اگر چيزى از حمد و سوره و ذكرهاى نماز را عمداً يا احتياطاً چند مرتبه بگويد؛ اشكال ندارد. مگر اين كه به نظم

ص: 223

واجب ديگر، مثل قرائت و يا ذكر واجب صدمه بزند.

«212» در حال نماز، انسان نبايد به ديگرى سلام كند و اگر ديگرى به او سلام كند، بايد مثل سلام او جواب بدهد. بنا بر اين اگر گفت: سلام عليكم، جواب بگويد: سلام عليكم؛ و اگر گفت: السلام عليك، بايد در جواب بگويد: السلام عليك.

«213» انسان بايد جواب سلام را در نماز و غيرنماز فوراً بگويد، و اگر عمداً يا از روى فراموشى جواب سلام را به قدرى طول دهد كه اگر جواب بگويد جواب آن سلام حساب نشود، چنانچه در نماز باشد نبايد جواب بدهد؛ و در غير نماز، ديگر جواب دادن واجب نيست.

«214» بايد جواب سلام را طورى بگويد كه سلام كننده بشنود، ولى اگر سلام كننده كر باشد، چنانچه انسان به طور معمول جواب او را بدهد كافى است.

«215» نمازگزار مى تواند به جاى رد سلام جواب سلام را به قصد دعاء بگويد.

«216» اگر زن يا مرد نامحرم يا بچه مميز يعنى بچه اى كه خوب و بد را مى فهمد و به معناى سلام آگاه است، به نمازگزار سلام كند، نمازگزار بايد جواب او را بدهد.

«217» اگر نمازگزار جواب سلام را ندهد معصيت كرده ولى نمازش صحيح است.

«218» اگر كسى به نمازگزار غلط سلام كند به طورى كه سلام حساب نشود، جواب او واجب نيست، مگر اينكه احتمال بدهد كه سلام كننده نمى تواند به طور صحيح سلام دهد، كه در اين صورت ردّ سلام واجب است.

«219» جواب سلام كسى كه مسلمان نيست، در نماز، واجب نيست بلكه

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 184

جايز هم نيست، ولى

ص: 224

در غير نماز ممكن است جواب به لفظ سلام فقط يا عليك فقط، جايز باشد، مگر اينكه مصلحتى در كار باشد كه در اين صورت با قصد قرآن خواندن، سلامٌ عليك يا سلامٌ عليكم مى گويد كه در اين صورت جايز و گاهى خوب و گاهى واجب مى شود.

«942» اگر كسى به عدّه اى سلام كند، جواب سلام او بر همه آنان واجب است ولى اگر يكى از آنان جواب دهد كافى است.

«943» سلام كردن مستحب است و خيلى سفارش شده است كه سواره به پياده و ايستاده به نشسته و كوچكتر به بزرگتر سلام كند.

«944» اگر به عده اى سلام كند و كسى كه بين آنها مشغول نماز است شك كند كه سلام كننده قصد سلام كردن به او را هم داشته يا نه، نبايد جواب بدهد و همچنين است اگر بداند كه او را هم قصد كرده ولى ديگرى جواب سلام را بدهد؛ اما اگر بداند كه او را هم قصد كرده يا اين كه به وسيله اى بفهمد كه فقط او را قصد كرده است و ديگرى جواب ندهد، بايد جواب او را بگويد. ولى اگر بچه مميزى هم جواب سلام را داد بنا بر اظهر از نمازگزار و ديگران ساقط مى شود.

«945» اگر دو نفر با هم در يك زمان به يكديگر سلام كنند، بر هريك واجب است جواب سلام ديگرى را بدهد ولى احتمال دارد كه بر هيچ كدام رد سلام واجب نباشد؛ و اگر كسى به يكى از دو نفر بدون تعيين سلام كرد، جواب سلام بر هيچ كدام واجب نيست و در حال نماز جايز نيست.

هفتم: از مبطلات نماز،

ص: 225

عمداً قهقهه كردن (يعنى خنديدن شديد) است، ولى اگر سهواً يا از روى فراموشى قهقهه كرد، نمازش صحيح است؛ و اگر كسى با صدا بخندد ولى به حدّ قهقهه نرسد، در صورتى كه مقدمه خنديدن به اختيار و توجه او بوده است، بنا بر اظهر نمازش باطل است و گرنه باطل بودن نماز مطابق احتياط است كه نماز را تمام كرده و بعد از روى احتياط دو مرتبه اعاده نمايد.

«946» اگر براى جلوگيرى از صداى خنده حالش تغيير كند مثلًا رنگش سرخ شود، نمازش صحيح است.

هشتم: آن كه براى كار دنيا عمداً با صدا گريه كند، ولى اگر براى كار دنيا بى صدا

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 185

گريه كند اشكال ندارد؛ و اگر از ترس خدا يا براى آخرت گريه كند، آهسته باشد يا بلند، اشكال ندارد، بلكه از بهترين اعمال است.

نهم: از مبطلات نماز كار زيادى است كه نزد افراد متشرعه صورت نماز را به هم بزند، مثل دست زدن و به هوا پريدن و مانند اينها، كم باشد يا زياد، عمداً باشد يا از روى فراموشى؛ ولى كارى كه صورت نماز را به هم نزند، مثل كشتن عقرب، حفظ كردن مال، ساكت كردن و بغل كردن و شير دادن بچه، و اشاره كردن با دست، اشكال ندارد.

«947» اگر در بين نماز به قدرى ساكت بماند كه نگويند نماز مى خواند، نمازش باطل است.

دهم: از مبطلات نماز، خوردن و آشاميدن است كه اگر در نماز طورى بخورد يا بياشامد كه نگويند نماز مى خواند، نمازش باطل مى شود.

«948» اگر عمداً در نماز چيز كمى بخورد به طورى كه موالات

ص: 226

يعنى پى درپى آوردن كارهاى نماز به هم نخورد و از صورت نمازگزار هم خارج نشود، بنا بر احتياط واجب، نمازش را بايد دومرتبه بخواند ولى اگر سهواًباشد، بنابراظهر نماز صحيح است.

«949» اگر در بين نماز، غذايى را كه لاى دندانها مانده فرو ببرد، نمازش باطل نمى شود؛ و همچنين اگر قند يا شكر و مانند اينها در دهان مانده باشد و در حال نماز كم كم آب شود و فرو رود بنابر اظهر نماز اشكال پيدا نمى كند.

يازدهم: از مبطلات نماز شك در ركعتهاى نماز دو ركعتى يا سه ركعتى، يا در دو ركعت اول نمازهاى چهار ركعتى است.

دوازدهم: آن است كه ركن نماز را عمداً يا سهواً كم يا زياد كند، يا چيزى از واجبات را كه ركن نيست عمداً كم يا زياد نمايد.

«950» اگر بعد از نماز شك كند كه در بين نماز كارى كه نماز را باطل مى كند انجام داده يا نه، نمازش صحيح است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 186

مفصّل ذكر شده است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 187

به هم زدن نماز بنا بر اظهر مانعى ندارد، و لازم نيست آن قدر صبر كند تا خود از حالت نمازگزار بيرون رود.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 188

يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند.

«958» اگر در حالى كه به سجده مى رود شك كند كه ركوع كرده يا نه، بنا بر احتياط بايد برگردد و ركوع را انجام دهد و اگر شك كند كه بعد از ركوع ايستاده يا نه،

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 189

بايد آن را بنا بر احتياط انجام دهد.

«959» اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهد را بجا آورده يا نه، يا اگر شك كند كه سجده را بجا آورده يا نه، بنا بر احتياط بايد برگردد و بجا آورد، بلكه در دومى وجوب برگشتن اظهر است.

«960» كسى كه نشسته يا خوابيده نماز مى خواند، اگر موقعى كه حمد يا تسبيحات مى خواند، شك كند كه سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر پيش از آن كه مشغول حمد يا تسبيحات شود، شك كند كه سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه، بايد بجا آورد.

«961» اگر شك كند كه يكى از ركنهاى نماز را بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است نشده، بايد آن را بجا آورد مثلًا اگر پيش از خواندن تشهد شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه، بايد بجا آورد ولى چنانچه بعد يادش بيايد كه آن ركن را بجا آورده، چون ركن زياد شده نمازش باطل است.

«962» اگر شك كند عملى را كه ركن نيست بجا آورده يانه، چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است نشده، بايد آن را بجا آورد، مثلًا اگر پيش از خواندن سوره شك كند

ص: 230

كه حمد را خوانده يا نه، بايد حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن يادش بيايد كه آن را بجا آورده بوده چون ركن زياد نشده نماز صحيح است.

«963» اگر شك كند ركنى را بجا آورده يا نه؛ مثلًا چنانچه مشغول تشهد است اگر شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر يادش بيايد آن ركن را بجا نياورده، در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده، بايد آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است، مثلًا اگر پيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايد كه دو سجده را بجا نياورده، بايد بجا آورد و اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد نمازش باطل است.

«964» اگر شك كند عملى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است شده، بايد به شك خود اعتنا نكند؛ مثلًا موقعى كه مشغول خواندن سوره است، اگر شك كند كه حمد را خوانده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده، در صورتى كه مشغول ركن بعد

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 190

نشده، بايد بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش صحيح است؛ بنابر اين اگر مثلًا در قنوت يادش بيايد كه حمد را نخوانده، بايد بخواند و اگر در ركوع يادش بيايد نماز او صحيح است.

«965» اگر شك كند كه سلام نماز را گفته يا نه، در صورتى كه مشغول تعقيب نماز شده يا به سبب انجام كارى

ص: 231

كه نماز را بهم مى زند از حال نمازگزار خارج شده، به شك خود اعتنا نمى كند، و در صورت دوم در بعضى از موارد احتياط مستحب در اعاده است، و اگر پيش از اينها شك كند بايد سلام را بگويد، و امّا اگر در صحيح بودن سلام شك كند، چه مشغول كار ديگر شده باشد يا نه، بايد به شك خود اعتنا ننمايد.

«966» اگر در صحيح بودن چيزى شك كند، مثلًا تكبيرةالاحرام گفت يا حمد خواند و يا آيه اى را خواند و شك كرد صحيح گفته يا نه، نبايد به شك خود اعتناكند.

«967» اگر كسى در نماز شك كرد كه ظهر را قصد كرده يا عصر را، و مى داند كه قبلا ظهر را نخوانده ياشك در خواندن آن دارد، پس اگر در وقت مختص به ظهر يا وقت مشترك است، قصد نماز ظهر را مى كند، و اگر در وقت مختص به عصر است اگر تا حال قصد انجام تكليف فعلى را داشته قصد نماز عصر مى نمايد و آن را تمام مى كند؛ و اگر مى داند كه نماز ظهر را قبلًا خوانده، پس با قصد انجام تكليف فعلى قصد نماز عصر مى كند و آن را تمام مى كند، چه در وقت مشترك باشد و چه در وقت مختص به عصر.

سه يا پنج ركعت خوانده، نمازش باطل است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 191

«969» اگر در نماز بين دو و چهار شك كرد و بنا را بر چهار گذاشت، و بعد از سلام شك او به شك بين سه و چهار تبديل شد، يا آن كه بين دو و سه و چهار شك كرد و بنا را بر چهار گذاشت و بعد از سلام شك او به شك بين سه و چهار تبديل شد، احوط اين است كه به وظيفه شك دوم عمل كند، و اگر بين دو و چهار شك كرد و بنا را بر چهار گذاشت و بعد از سلام شك او به شك بين دو و سه تبديل شد، علاوه بر انجام وظيفه مربوط به شك بين دو و سه، دو سجده سهو نيز براى سلام بى جا بجا مى آورد.

«970» اگر بعد از نماز شك كند كه نمازى كه خوانده به قصد ظهر خوانده يا عصر، اگر مسافر نيست يك نماز چهار ركعتى و اگر مسافر است يك نماز دو ركعتى به قصد مافى الذمه بخواند كافى است، و اگر شك كرد نمازى كه خوانده واجب بوده يا مستحب، بايد نماز واجب را بخواند.

از گذشتن وقت شك كند كه نماز را درست خوانده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.

يقين نكند كه به حال معمولى مردم برگشته بايد به شك خود اعتنا نكند.

981» اگر در نماز نافله كارى كند كه براى آن سجده سهو واجب مى شود و يا يك سجده يا تشهد را فراموش نمايد، لازم نيست بعد از نماز، سجده سهو يا قضاى سجده و تشهد را بجا آورد.

«982» اگر در نماز مستحبى كارى را فراموش كرد، چنانچه محل آن باقى است بنا بر اظهر بايد آن را بجا آورد، و در اين جهت مثل نماز واجب است.

بايد بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نشسته بجا آورد؛ ولى اگر بعد از سجده اول يا پيش از سر برداشتن از سجده دوم يكى از اين سه شك برايش پيش آيد بايد نماز را رها كند و دوباره بخواند.

4- شك بين چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم، كه بايد بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد، ولى اگر بعد از ركوع ركعتى كه در آن شك كرده و پيش از سر برداشتن از سجده دوم، اين شك براى او پيش آيد، بنا بر احتياط واجب بايد به دستورى كه گفته شد عمل كند و نماز را دوباره هم بخواند.

5- شك بين سه و چهار؛ كه در هر جاى نماز باشد، بايد بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بجا آورد.

6- شك بين چهار و پنج در حال ايستاده قبل از ركوع، كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بجا آورد و بنا بر احتياط دو سجده سهو نيز انجام دهد.

7- شك بين سه و پنج در حال ايستاده قبل از ركوع؛ كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو ركعت نماز احتياط ايستاده بجا آورد و بعيد نيست استحباب دو سجده سهو براى آنچه زياد شده است؛

ص: 237

و اگر اين شك بعد از ركوع باشد احوط اين است كه آن ركعت را تمام كند و يك ركعت ديگر هم بخواند و بعد از سلام، نماز را اعاده كند، و همچنين احتياط اين است كه در شك بين دو و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم نماز را تمام كند و دوباره آن را بخواند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 195

8- شك بين سه و چهار و پنج در حال ايستاده قبل از ركوع؛ كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و بعد از سلامِ نماز، دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نشسته بجا آورد و سپس دو سجده سهو براى كارهاى زيادى كه انجام داده بجا آورد.

9- شك بين پنج و شش در حال ايستاده، كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو بجا آورد.

«984» اگر يكى از شك هاى صحيح براى انسان پيش آيد، نبايد نماز را بشكند و چنانچه نماز را بشكند معصيت كرده است.

«985» اگر يكى از شك هايى كه نماز احتياط براى آنها واجب است در نماز پيش آيد، چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتياط، نماز را از سر بگيرد معصيت كرده است و در صورتى كه قصد قربت حاصل شود، مثل اين كه بعد از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند مشغول نماز شده، نماز دومش صحيح است.

«986» اگر موقعى كه ايستاده، بين سه و چهار يا بين سه و چهار و پنج شك كند و يادش بيايد كه يك سجده يا دو سجده از ركعت پيش

ص: 238

بجا نياورده، نمازش بنا بر اظهر باطل است.

جايز است.

«993» اگر بعد از نماز احتياط بفهمد كسرى نمازش به مقدار نماز احتياط بوده، مثلًا در شك بين سه و چهار، يك ركعت نماز احتياط بخواند بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، نمازش صحيح است.

«994» اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد كسرى نماز بيشتر از نماز احتياط بوده، مثلًا در شك بين سه و چهار، يك ركعت نماز احتياط بخواند، بعد بفهمد نماز را دو ركعت خوانده، چنانچه بعد از نماز احتياط كارى كه نماز را باطل مى كند انجام داده، مثلًا پشت به قبله كرده، بايد نماز را دوباره بخواند و اگر كارى كه نماز را باطل مى كند انجام نداده بايد يك ركعت ديگر نماز بخواند و بنا بر احتياط نمازش را دومرتبه اعاده كند.

«995» اگر بين دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتياط ايستاده، يادش بيايد كه نماز را دو ركعت خوانده بنابر اظهر لازم نيست دو ركعت نماز احتياط نشسته را بخواند.

«996» اگر بين سه و چهار شك كند و موقعى كه يك ركعت نماز احتياط ايستاده را مى خواند، يادش بيايد كه نماز را سه ركعت خوانده بايد نماز احتياط را

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 197

تمام كند و نمازش بنا بر اظهر صحيح است، ولى اگر در اثناء دو ركعت نماز احتياط نشسته يادش بيايد، بايد احتياطاً نمازش را اعاده كند.

«997» اگر بين دو و سه و چهار شك كند و موقعى كه دو ركعت نماز احتياط ايستاده را مى خواند پيش از ركوع ركعت دوم يادش بيايد كه نماز را سه ركعت خوانده، بايد بنشيند

ص: 240

و نماز احتياط را يك ركعتى تمام كند و بنا بر اظهر نمازش صحيح است.

«998» اگر در بين نماز احتياط بفهمد كسرى نمازش بيشتر يا كمتر از نماز احتياط بوده، چنانچه نتواند نماز احتياط را مطابق كسرى نمازش تمام كند، بايد آن را تمام كند و بنابر احتياط واجب، نماز را دوباره بخواند مثلًا در شك بين سه و چهار اگر موقعى كه دو ركعت نماز احتياط نشسته را مى خواند، يادش بيايد كه نماز را دو ركعت خوانده، چون نمى تواند دو ركعت نشسته را بجاى دو ركعت ايستاده حساب كند، بايد بعد از تمام كردن نماز احتياط، نماز را احتياطاً اعاده نمايد؛ و احتياط بيشتر در اين است كه اگر قبل از ركوع ركعت اول متوجه نقصان نماز شد، بايستد و دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند و بعد نمازش را دو مرتبه اعاده كند.

«999» اگر شك كند نماز احتياطى كه بر او واجب بوده بجا آورده يا نه، بنا مى گذارد كه خوانده است، اگر چه احتياط مستحب آن است كه در صورتى كه از حال نماز خارج نشده آن را بجا آورد.

«1000» اگر در نماز احتياط، ركنى را كم يا زياد كند، يا مثلًا به جاى يك ركعت دو ركعت بخواند، نماز احتياط باطل مى شود. و احتياط در جايى كه سهواً نماز احتياط را باطل كرده باشد اين است كه نماز احتياط و اصل نماز را دوباره بخواند.

«1001» موقعى كه مشغول نماز احتياط است اگر در يكى از كارهاى آن شك كند بايد به شك خود اعتنا نكند اگر چه محل آن نگذشته باشد بنابر اظهر.

«1002» اگر در عدد

ص: 241

ركعات نماز احتياط شك كند به آن اعتنا نمى كند و بنا بر اظهر بنا را بر صحيح بودن نماز مى گذارد. و اگر بعد از نماز شك كرد كه احتياط لازم يك ركعت است يا دو ركعت، احتياطاً هردو را بجا مى آورد و سپس نماز را اعاده مى كند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 198

«1003» اگر بعد از سلام نماز احتياط شك كند كه يكى از اجزاء يا شرايط آن را بجا آورده يا نه، به شك خود اعتنا نكند. و اگر سهواً در نماز احتياط كلام بى جا گفت، بنا بر اظهر سجده سهو واجب نيست، اگر چه احتياط در بجا آوردن است.

«1004» حكم گمان در ركعت هاى نماز حكم يقين است، مثلًا اگر در نماز چهار ركعتى انسان گمان دارد كه نماز را چهار ركعت خوانده، نبايد نماز احتياط بخواند، و همچنين اگر به افعال نماز گمان پيدا كرد، مثلًا گمان كرد كه حمد خوانده است مثل اين است كه يقين كرده و لازم نيست بخواند و اگر گمان كرد كه نخوانده بايد دومرتبه بخواند. چه گمان به چيزى پيدا كند كه موجب صحيح بودن نماز است يا به چيزى كه نماز را باطل مى كند، به ركنى از اركان نماز گمان پيدا كند يا به غير ركن، موقع شك يا فراموشى گمان حاصل شود يا خودبخود گمان پيدا كند، در تمام اين صورت ها، گمان داشتن مانند يقين است و حكم يقين را دارد، اگرچه احتياط مستحب در اين است كه اگر گمان به انجام دادن فعلى پيدا كرد كه ركن نيست، دو مرتبه آن را انجام بدهد.

«1005» اگر هم نماز احتياط و هم سجده

ص: 242

سهو بر نمازگزار لازم شد بنابراظهر بايد نماز احتياط را بر سجده سهو مقدم بدارد؛ و اگر همراه با نماز احتياط قضاى سجده يا تشهد هم بر او واجب شد پس در لزوم تقديم آنها بر نماز احتياط و يا تأخير، تأمل است، و در هرصورت علاوه بر بجا آوردن آن دو، احوط اعاده نماز است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 199

سجده سهو واجب نيست، و همچنين اگر در بين نماز احتياط موجبات سجده سهو پيش بيايد، بنابر اظهر سجده سهو واجب نمى شود.

«1008» اگر در نماز سهواً مدتى حرف بزند و تمام آنها يك مرتبه حساب شود، دو سجده سهو بعد از سلام نماز كافى است.

«1009» اگر سهواً تسبيحات اربعه را نگويد يا كمتر از يك مرتبه بگويد بايد دو سجده سهو بجا آورد.

«1010» اگر در جايى كه نبايد سلام دهد، به نيت سلام اشتباهاً هرسه سلام را

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 200

بگويد دو سجده سهو كافى است.

«1011» اگر يك سجده يا تشهد را فراموش كند و پيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايد، و يا گمان كند كه سجده را از ركعت پيش فراموش كرده است، بايد برگردد و بجا آورد، و بعد از نماز براى قيام بى جا احتياطاً دو سجده سهو بجا آورد و همچنين بنا بر احوط دو سجده سهو ديگر براى زياد شدن قرائت يا تسبيحات- اگر آنها را خوانده باشد- بجا آورد.

«1012» اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد كه يك سجده يا تشهد را از ركعت پيش فراموش كرده، بايد بعد از سلام بنا بر اظهر سجده يا تشهد را قضا نمايد و بعد از آن براى تشهد فراموش شده دو سجده سهو و بنا بر احتياط واجب براى يك سجده فراموش شده نيز دو سجده سهو بجا آورد.

«1013» اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز عمداً بجا نياورد، معصيت كرده و واجب است هرچه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهواً بجا نياورد، هروقت يادش آمد بايد

ص: 244

فوراً انجام دهد و لازم نيست نماز را دوباره بخواند.

«1014» اگر شك دارد كه سجده سهو بر او واجب شده يا نه، لازم نيست بجا آورد.

«1015» كسى كه شك دارد دو سجده سهو بر او واجب شده يا چهار سجده، اگر دو سجده بنمايد كافى است.

«1016» اگربداند يكى از دو سجده سهو را بجانياورده، در محل تدارك مى كند و در غير محل بنا بر احتياط واجب دو سجده سهو بجا آورد و اگر بداند سهواً سه سجده كرده، بنا بر احتياط مستحب دوباره دو سجده سهو بنمايد.

«1017» اگر واجبى از واجبات سجده سهو را فراموش كرد، اگر محل آن نگذشته آن را بجا مى آورد و اگر بعد از سلام فهميد، بنابراحتياط سجده سهو را اعاده كند.

«1018» اگر در سجده سهو شك كرد كه دو سجده بجا آورده يا يك سجده، بنا را بر دو مى گذارد، اگر چه قبل از تشهد باشد، و اگر شك كرد كه دو سجده بجا آورده يا سه سجده، بنا را بر دو مى گذارد و همچنين به شك در ذكر يا طمأنينه اعتنا

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 201

نمى كند، اگر چه قبل از سربرداشتن از سجده باشد، امّا اگر شك كرد كه اصل سجده را بجاآورده يا نه، بايد بجا آورد.

صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»، ولى بهتر است بگويد: «بسم اللَّهِ و باللَّهِ السّلامُ عَلَيكَ ايُّهَا النَّبِىُّ و رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُه»، بعد بايد بنشيند و دوباره به سجده رود و يكى از ذكرهايى را كه گفته شد بگويد و بنا بر اظهر وقتى سر از سجده برداشت تشهد بخواند سپس سلام بدهد.

«1020» آنچه در سجده نماز واجب است، از قبيل گذاشتن مواضع هفتگانه بر زمين، گذاشتن پيشانى بر چيزى كه سجده بر آن صحيح است، نشستن بين دو سجده و طمأنينه در آنها، طهارت، پوشش و رو به قبله بودن، بنا بر احوط بايد در سجده سهو رعايت شود.

بجا آورد، و اگر تشهد ركعت آخر را فراموش كرده باشد و بعد از سلام يادش بيايد، در صورتى كه چيزى كه نماز را باطل كند انجام نداده باشد، بنابراحتياط واجب آن تشهد را نه به قصد ادا و نه قضا بجا آورد و سلام را هم بگويد و سپس دو سجده سهو به قصد وظيفه فعليه انجام دهد.

نماز را نخوانده، چنانچه كارى انجام داده كه اگر در نماز عمداً يا سهواً اتفاق بيفتد نماز را

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 203

باطل مى كند، مثلًا پشت به قبله كرده، نمازش باطل است، و در غير اين صورت بايد فوراً مقدارى كه فراموش كرده بجا آورد.

«1030» هرگاه بعد از سلام عملى انجام دهد كه اگر در نماز عمداً يا سهواً اتفاق بيفتد نماز را باطل مى كند، مثلًا پشت به قبله نمايد و بعد يادش بيايد، كه دو سجده آخر را بجا نياورده نمازش باطل است بلكه اگر پيش از انجام كارى هم كه نماز را باطل مى كند، يادش بيايد، دو سجده اى را كه فراموش كرده بجا مى آورد و دوباره تشهد مى خواند و نماز را سلام مى دهد و براى سلامى كه اول گفته است دو سجده سهو بجا مى آورد و بنا بر احتياط واجب بايد نماز را اعاده كند.

«1031» اگر بفهمد نمازش را پيش از وقت خوانده، يا پشت به قبله يا با انحراف بيشتر از طرف راست و طرف چپ قبله بجا آورده، بايد دوباره بخواند؛ و اگر وقت گذشته در صورتى كه قبل از وقت خوانده بايد قضا كند و اگر پشت به قبله خوانده بنا بر احوط قضا نمايد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 204

از وطن خود يا جايى كه مى خواهد ده روز يا بيشتر در آنجا بماند نگذرد.

5- براى كار حرام سفر نكند.

6- از صحرانشين هايى نباشد كه در بيابان ها گردش مى كنند.

7- شغل او مسافرت نباشد.

8- از شهر خارج شده به حد ترخُّص برسد.

تفصيل شروط ذكر شده در مسائل بعدى بيان مى شود.

شرط اول: آن كه سفر او كمتر از هشت فرسخ شرعى نباشد.

«1032» كسى كه مجموع مسافت رفت و برگشت او هشت فرسخ است، و بخواهد همان روز كه رفته است برگردد، بايد نماز را شكسته بخواند. و همچنين اگر رفت و برگشت در شب يا در روز و شب باشد، بايد نماز را شكسته بخواند.

«1033» اگر مجموع رفت و برگشت هشت فرسخ باشد ولى همان روز كه رفته نمى خواهد برگردد، بايد نماز را شكسته بخواند و روزه را افطار نمايد، و اگر رفت و برگشت به تنهايى هشت فرسخ يا بيشتر باشد، و در بين راه و مقصد، قصد ماندن ده روز نكرده باشد، بايد نماز را شكسته بخواند و روزه را افطار نمايد.

«1034» اگر علم يا اطمينان داشته باشد و يا دو نفر عادل بگويند كه سفر او

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 205

هشت فرسخ است بايد ترتيب اثر بدهد و نماز را شكسته بخواند، بلكه كافى بودن مطلق گمان اگر چه اطمينان نداشته باشد خالى از وجه نيست، و اگر براى او سؤال كردن مشكل نيست و حرج ندارد بايد بنابر احتياط سؤال كند.

«1035» اگر دو نفر عادل بگويند سفر هشت فرسخ است و دو نفر عادل ديگر بگويند نيست، بنابراحوط بايد قول دوم را

ص: 249

بگيرد و نماز را تمام بخواند و اگر شكسته خوانده اعاده كند، حتى اگر بعداً هم معلوم شود كه هشت فرسخ بوده؛ مگر اينكه نماز اول را با قصد قربت خوانده باشد كه در اين صورت همان نماز كافى است.

«1036» كسى كه يقين دارد سفرش هشت فرسخ نيست، يا شك دارد كه هشت فرسخ هست يا نه، چنانچه در بين راه بفهمد كه سفر او هشت فرسخ بوده، اگر چه كمى از راه باقى باشد، بايد نماز را شكسته بخواند و اگر تمام خوانده دوباره شكسته بجا آورد.

«1037» اگر طفل مميزى كه قصد سفر دارد در بين راه بالغ شود، در صورتى كه مجموع حركت از ابتداى سفر هشت فرسخ باشد، واجب است از زمان بلوغ نماز را شكسته بخواند.

«1038» اگر دو همسفر يكى معتقد به مقدار مسافت شرعى يعنى هشت فرسخ است و ديگرى معتقد است كه هشت فرسخ نيست، بايد هركدام به وظيفه خود عمل كند و بنا بر احتياط واجب هيچ كدام به ديگرى اقتدا نكند.

«1039» اگر بين دو محلى كه فاصله آنها كمتر از چهار فرسخ است، چند مرتبه رفت و آمد كند به نحوى كه به حدّ ترخّص برگردد، اگر چه روى هم رفته هشت فرسخ شود، بايد نماز را تمام بخواند.

«1040» اگر محلى دو راه داشته باشد، يك راه آن كمتر از هشت فرسخ و راه ديگر آن هشت فرسخ يا بيشتر باشد، چنانچه انسان از راهى كه هشت فرسخ است، به آنجا برود، بايد نماز را شكسته بخواند و اگر از راه ديگر بدون قصد برگشت برود، بايد تمام بخواند.

«1041» اگر شهر

ص: 250

ديوار دارد، بايد ابتداى مسافت را از ديوار شهر حساب كند، و اگر ديوار ندارد، بايد از خانه هاى آخر شهر حساب نمايد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 206

شرط دوم: از اول مسافرت، قصد هشت فرسخ را داشته باشد، پس اگر به جايى كه كمتراز هشت فرسخ است مسافرت كند و بعداز رسيدن به آنجا قصد كند جايى برود كه با مقدارى كه آمده هشت فرسخ شود، چون از اول قصد هشت فرسخ را نداشته، بايد نماز را تمام بخواند، ولى اگر بخواهد از آنجا هشت فرسخ برود يا چهار فرسخ برود و به وطنش يا به جايى كه مى خواهد ده روز بماند برگردد بايد نماز را شكسته بخواند.

«1042» كسى كه نمى داند سفرش چند فرسخ است، مثلًا براى پيدا كردن گمشده اى مسافرت مى كند و نمى داند كه چه مقدار بايد برود تا آن را پيدا كند، بايد نماز را تمام بخواند، ولى در برگشتن، چنانچه تا وطنش يا جايى كه مى خواهد ده روز در آنجا بماند، هشت فرسخ يا بيشتر باشد، بايد نماز را شكسته بخواند، و نيز اگر در بين رفتن مثلًا قصد كند كه چهار فرسخ برود و برگردد، چنانچه رفت و برگشت هشت فرسخ شود، بايد نماز را شكسته بخواند.

«1043» مسافر در صورتى بايد نماز را شكسته بخواند كه تصميم داشته باشد هشت فرسخ برود، پس كسى كه از شهر بيرون مى رود و مثلًا قصدش اين است كه اگر رفيق پيدا كند، سفر هشت فرسخى برود چنانچه اطمينان دارد كه رفيق پيدا مى كند، بايد نماز را شكسته بخواند و اگر اطمينان ندارد بايد تمام بخواند و احتمال دارد كه مطلق گمان

ص: 251

كافى باشد.

«1044» كسى كه در سفر به اختيار ديگرى است مانند نوكرى كه با آقاى خود مسافرت مى كند، چنانچه بداند سفر او هشت فرسخ است، بايد نماز را شكسته بخواند.

«1045» كسى كه در سفر به اختيار ديگرى است، اگر بداند يا گمان داشته باشد، بلكه اگر احتمال نيز بدهد كه پيش از رسيدن به چهار فرسخ از او جدا مى شود و برمى گردد، بايد نماز را تمام بخواند.

«1046» كسى كه در سفر به اختيار ديگرى است، اگر نداند كه آن ديگرى قصد هشت فرسخ را دارد يا نه، بنابراحوط بايد تحقيق كند و اگر تحقيق ممكن نيست بايد

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 207

نماز را تمام بخواند، و اگر معلوم شد كه از اول قصد هشت فرسخ را داشته بنابراظهر بايد نماز را شكسته بخواند، و احوط جمع بين شكسته و تمام است مگر اين كه مسافت باقيمانده هشت فرسخ باشد كه در اين صورت بايد شكسته بخواند.

شرط سوم: در بين راه از قصد خود برنگردد، پس اگر پيش از رسيدن به چهار فرسخ از قصد خود برگردد، يا مردّد شود، بايد نماز را تمام بخواند.

«1047» اگر براى رفتن به محلى حركت كند و بعد از رفتن مقدارى از راه بخواهد جاى ديگرى برود، چنانچه از محل اولى كه حركت كرده تا جايى كه مى خواهد برود، هشت فرسخ باشد، بايد نماز را شكسته بخواند.

«1048» اگر پيش از آن كه به هشت فرسخ برسد مردّد شود كه بقيه راه را برود يا نه، و در موقعى كه مردّد است راه نرود و بعد تصميم بگيرد كه بقيه راه را برود،

ص: 252

بايد تا آخر مسافرت نماز را شكسته بخواند.

«1049» اگر پيش از آن كه به هشت فرسخ برسد مردّد شود كه بقيه راه را برود يا نه، و در موقعى كه مردّد است مقدارى راه برود و بعد تصميم بگيرد كه هشت فرسخ ديگر برود يا چهار فرسخ رفته و برگردد و يا اين كه تصميم بگيرد بقيه راه را برود و باقيمانده سفر او هشت فرسخ باشد يا چهار فرسخ باشد ولى بخواهد برود و برگردد، بايد نماز را شكسته بخواند.

«1050» اگر در حال سفر بعد از گذشتن از حدّ ترخص مانعى براى مسافرت پيش بيايد، تا وقتى كه تصميم او بر سفر باقى است و مشروط به تحقق امر ديگر نيست، بايد نماز را شكسته بخواند، ولى اگر از تصميم سفر برگردد و يا بخواهد در همان مكان ده روز بماند بايد نماز را تمام بخواند.

شرط چهارم: قبل از رسيدن به هشت فرسخ از وطن خود نگذرد، يا نخواهد ده روز يا بيشتر در جايى بماند، پس كسى كه مى خواهد پيش از رسيدن به هشت فرسخ از وطنش بگذرد، يا ده روز در محلى بماند، بايد نماز را تمام بخواند.

«1051» كسى كه نمى داند پيش از رسيدن به هشت فرسخ از وطنش مى گذرد يا

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 208

نه، يا ده روز در محلى مى ماند يا نه، بايد نماز را تمام بخواند.

«1052» كسى كه مى خواهد پيش از رسيدن به هشت فرسخ از وطنش بگذرد، يا ده روز در محلى بماند، و نيز كسى كه مردّد است كه از وطنش بگذرد يا ده روز در محلى بماند، اگر از

ص: 253

ماندن ده روز يا گذشتن از وطن منصرف شود، باز هم بايد نماز را تمام بخواند. ولى اگر باقيمانده راهش هشت فرسخ باشد، يا چهار فرسخ باشد و بخواهد برود و برگردد، بايد نماز را شكسته بخواند.

شرط پنجم: براى كار حرام سفر نكند، و اگر براى كار حرامى مانند دزدى سفر كند، بايد نماز را تمام بخواند، و همچنين است اگر خود سفر حرام باشد، مثل آن كه براى او ضرر داشته باشد، يا زن بدون اجازه شوهر و فرزند با وجود نهى پدر و مادر سفرى بروند كه بر آنان واجب نباشد، ولى اگر مثل سفر حج واجب باشد، بايد نماز را شكسته بخوانند.

«1053» كسى كه سفر او حرام نيست و براى كار حرام هم سفر نمى كند، اگر چه در سفر، معصيتى انجام دهد، مثلًا- نعوذ باللَّه- غيبت كند يا شراب بخورد، بايد نماز را شكسته بخواند. و اگر مقصود از سفر هم طاعت و هم معصيت باشد اگر هردو قصد مستقل باشد بايد نماز را تمام بخواند ولى اگر مقصود اصلى طاعت است و معصيت مقصود فرعى و تبعى است، نماز را شكسته مى خواند.

«1054» اگر مخصوصاً براى آن كه كار واجبى را ترك كند، مسافرت نمايد نمازش تمام است، پس كسى كه بدهكار است، اگر بتواند بدهى خود را بدهد و طلبكار هم مطالبه كند، چنانچه در سفر نتواند بدهى خود را بدهد و مخصوصاً براى فرار از دادن بدهى مسافرت نمايد، بايد نماز را تمام بخواند. ولى مسافرت براى ترك روزه، حرام نيست.

«1055» اگر سفر او سفر حرام نباشد ولى حيوان سوارى يا مركب ديگرى كه سوار است

ص: 254

غصبى باشد، و يا اين كه در زمين غصبى سفر مى كند، بنا بر اظهر نمازش تمام است.

«1056» كسى كه با ظالم مسافرت مى كند اگر ناچار نباشد و مسافرت او كمك به

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 209

ظالم باشد، بايد نماز را تمام بخواند، و اگر ناچار باشد يا مثلًا براى نجات دادن مظلومى با او مسافرت كند، نمازش شكسته است.

«1057» اگربه قصد تفريح و گردش مسافرت كند حرام نيست و بايد نماز را شكسته بخواند.

«1058» اگر براى لهو و خوشگذرانى به شكار رود نمازش تمام است و چنانچه براى تهيه معاش به شكار رود، نمازش شكسته است و اگر براى كسب و زياد كردن مال برود، پس اگر از كسانى مى شود كه شغلشان در مسافرت كردن است نمازش تمام است و روزه مى گيرد. و گرنه احتياط واجب در جمع بين شكسته و تمام است ولى روزه را افطار مى كند.

«1059» كسى كه سفرش براى معصيت است اگر در بين راه توبه كرده، در صورتى كه باقيمانده سفر به اندازه مسافت شرعى باشد نمازش شكسته است و اگر توبه نكرده و پس از ارتكاب معصيت و يا بدون آن برگشت در صورتى كه بقيه سفر به اندازه مسافت شرعى باشد بنابر اظهر نماز را شكسته مى خواند.

«1060» اگر قسمتى از سفر براى كار حرام و قسمتى ديگر براى كار غير حرام باشد آن قسمت سفر كه براى غير حرام است ملاك شروع مسافت شرعى براى شكسته بودن نماز است.

شرط ششم: از صحرانشين هايى نباشد كه در بيابان ها گردش مى كنند و هرجا آب و خوراك براى خود و حيواناتشان پيدا كنند مى مانند و

ص: 255

بعد از چندى به جاى ديگر مى روند، و صحرانشين ها در اين مسافرت ها بايد نماز را تمام بخوانند.

شرط هفتم: شغل او مسافرت نباشد، بنا بر اين شتردار و راننده و چوبدار و كشتيبان و مانند اينها، اگر چه براى بردن اثاثيه منزل خود مسافرت كنند، نمازشان تمام است.

«1061» كسى كه شغلش مسافرت است اگر براى كار ديگرى، مثلًا براى زيارت يا حج مسافرت كند، بايد نماز را شكسته بخواند، ولى اگر مثلًا راننده، عده اى را

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 210

براى زيارت با اتومبيل خود ببرد و در ضمن خودش هم زيارت كند، بايد نماز را تمام بخواند.

«1062» مسافرت هايى كه هميشه لازمه شغل انسان است، مثل سفر براى پيداكردن منزل قبل از حركت كاروان، مانند همان شغل است بخلاف مسافرت هاى اتفاقى كه نماز در آن شكسته است.

«1063» كسى كه در مقدارى از سال شغلش مسافرت است، مثل راننده اى كه فقط در تابستان يا زمستان اتومبيل خود را كرايه مى دهد، در سفرى كه مشغول به كارش است اگر به او راننده گفته مى شود، بايد نماز را تمام بخواند و احتياط مستحب آن است كه هم شكسته و هم تمام بخواند.

«1064» در كثيرالسفر لازم نيست كه انسان سفرهاى متعدد داشته باشد بلكه يك سفر طولانى كه بيشتر سال را فرا گيرد مثل سفرهاى متعدد است؛ پس همين كه بگويند فلانى راننده است و يا شغلش سفر است اگر چه در يك سفر طولانى و بدون تكرار و تعدّد باشد كافى است.

«1065» راننده و دوره گردى كه در دو سه فرسخى شهر رفت و آمد مى كند، چنانچه اتفاقاً سفر هشت فرسخى برود

ص: 256

ولى اين سفر جزء شغل او باشد، بايد نماز را تمام بخواند.

«1066» كسى كه شغلش مسافرت است، اگر در وطن يا غير وطن خود ده روز بماند، در سفر اولى كه بعد از ده روز مى رود، مانند سفر اولى است كه اين شغل را در ابتدا شروع كرده بود و بنابراين تا زمانى كه اين سفر، عرفاً شغل او حساب نمى شود، بايد نماز را شكسته بخواند. بلى ماندن ده روز متصل در غيروطن، بايد با قصد اقامه باشد، ولى در وطن اگرچه بدون قصد هم باشد، همين حكم را دارد.

«1067» كسى كه در شهرها سياحت مى كند و براى خود وطنى اختيار نكرده، بايد نماز را تمام بخواند.

«1068» كسى كه شغلش مسافرت نيست، اگر مثلًا در شهرى يا در دهى جنسى دارد كه براى حمل آن مسافرت هاى پى در پى مى كند، بايد نماز را شكسته بخواند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 211

شرط هشتم: به حد ترخُّص برسد، يعنى از وطنش يا جايى كه قصد كرده ده روز در آنجا بماند، به قدرى دور شود كه ديوار شهر را نبيند و صداى اذان آن را نشنود ولى بايد در هوا غبار يا چيز ديگرى نباشد كه از ديدن ديوارو شنيدن اذان جلوگيرى كند، و لازم نيست به قدرى دور شود كه مناره ها و گنبدها را نبيند، يا ديوارها هيچ پيدا نباشد، بلكه همين قدر كه ديوارها كاملًا معلوم نباشد، كافى است.

«1069» كسى كه به سفر مى رود اگر به جايى برسد كه اذان را نشنود ولى ديوار شهر را ببيند، يا ديوارها را نبيند و صداى اذان را بشنود، چنانچه بخواهد در آنجا

ص: 257

نماز بخواند، بنابر احتياط واجب بايد هم شكسته و هم تمام بخواند.

«1070» اگر كسى بدون قصد سفر تا حد ترخّص رفته و از آن جا قصد سفر كرده، همين كه از آن محل شروع به حركت كرد به طورى كه عرفاً بگويند سفرش را آغاز كرده، بايد نمازش را شكسته بخواند و در اين صورت ديگر خروج از حد ترخصِ آن محل اعتبارى ندارد و ابتداى مسافت شرعى را هم بايد از همان جا حساب كرد؛ و همچنين اگر درجايى بود كه نه وطن او بود و نه قصد ماندن ده روز را در آن جا داشت و نه سى و يك روز به طور ترديد در آنجا مانده بود و در عين حال نمازش در آن شهر يا محل تمام بود مثل اينكه به دنبال گمشده اى، بدون قصد سفر به آن جا رسيده بود و از آن جا قصد سفر كرد، خروج از حد ترخّصِ آن محل اعتبارى ندارد و همين كه مسافت شرعى را عرفاً شروع كرد، نمازش را شكسته مى خواند.

«1071» اگر مسافر به اجبار يا به اختيار خود بدون اينكه از قصد سفر برگردد به كمتر از حد ترخص برگشت، نمازش در آن جا تمام است، ولى اگر برگشتن او به كمتر از حدّ ترخص نبود نماز شكسته است، مگر آن كه از قصد سفر برگردد.

«1072» مسافرى كه به وطن خود برمى گردد، براى اين كه نماز را تمام بخواند بنا بر احتياط بايد هم ديوار وطن را ببيند و هم اذان آن جا را بشنود، اگر چه اظهر كفايت شنيدن اذان است. ولى مسافرى كه مى خواهد ده روز در

ص: 258

محلى بماند، اگر به جايى برسد كه ديوار آن محل را ببيند و صداى اذانش را بشنود، چنانچه بخواهد در آنجا نماز بخواند، بنا بر احتياط واجب بايد هم شكسته و هم تمام بخواند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 212

«1073» هر گاه شهرى در بلندى باشد كه از دور ديده شود، يا به قدرى گود باشد كه اگر انسان كمى دور شود ديوار آن را نبيند، كسى كه از آن شهر مسافرت مى كند، وقتى به اندازه اى دور شود كه اگر آن شهر در زمين هموار بود، ديوارش از آنجا ديده نمى شد، بايد نماز خود را شكسته بخواند، و نيز اگر پَستى و بلندى خانه ها بيشتر از معمول باشد، بايد ملاحظه معمول را بنمايد.

«1074» در شهرهاى بزرگى، مثل تهران، همين كه عرفاً صدق كند كسى كه در آن شهر زندگى مى كند براحتى مى تواند در نواحى مختلف شهر رفت و آمد كند بدون اين كه عرف او را مسافر حساب كند، بنابراظهر آن شهر حكم شهرهاى ديگر را دارد.

«1075» اگر از محلى مسافرت كند كه خانه و ديوار ندارد، وقتى به جايى برسد كه اگر آن محل ديوار داشت از آنجا ديده نمى شد، بايد نماز را شكسته بخواند.

«1076» اگر به قدرى دور شود كه اذان خانه ها را نشنود ولى اذان شهر را كه معمولًا در جاى بلند مى گويند بشنود، بايد نماز را تمام بخواند.

«1077» اگر به جايى برسد كه اذان شهر را كه معمولًا در جاى بلند مى گويند نشنود ولى اذانى را كه در جاى خيلى بلند مى گويند بشنود، بايد نماز را شكسته بخواند.

«1078» اگر چشم يا گوش او يا صداى

ص: 259

اذان، غيرمعمول باشد، در محلى بايد نماز را شكسته بخواند كه چشم متوسط ديوار خانه ها را نبيند و گوش متوسط صداى اذان معمولى را نشنود.

«1079» مسافرى كه در سفر از وطن خود عبور مى كند، وقتى به جايى برسد كه ديوار وطن خود را ببيند و صداى اذان آن را بشنود بايد نماز را تمام بخواند.

«1080» مسافرى كه در بين مسافرت به وطنش رسيده، تا وقتى در آنجا هست بايد نماز را تمام بخواند. ولى اگر بخواهد از آنجا هشت فرسخ برود، يا چهار فرسخ برود و برگردد، وقتى به جايى برسد كه ديوار وطن را نبيند و صداى اذان آن را نشنود، بايد نماز را شكسته بخواند.

«1081» محلى را كه انسان براى اقامت و زندگى خود اختيار كرده وطن اوست، چه در آنجا به دنيا آمده و وطن پدر و مادرش باشد، يا خودش آنجا را براى زندگى

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 213

اختيار كرده باشد، پس وطن انسان بنا بر اقوى جايى است كه عرفاً آنجا را وطن شخص بدانند و لازم نيست در آنجا ملكى داشته باشد و يا اينكه شش ماه آنجا زندگى كرده باشد بلكه همين قدر كه عرفاً آنجا وطن او به حساب بيايد كافى است.

«1082» كسى كه در دو محل زندگى مى كند، مثلًا شش ماه در شهرى و شش ماه ديگر در شهرى ديگر مى ماند، هر دو وطن او است؛ و نيز اگر بيشتر از دو محل را براى زندگى خود اختيار كرده باشد، همه آنها وطن او حساب مى شود. و زن در صورتى كه زندگيش در اين گونه وطن به همراه شوهرش است

ص: 260

در مسأله وطن تابع شوهر خواهد بود. و در صورتى كه فاصله بين دو وطن به اندازه مسافت شرعى باشد، نمازش در آن فاصله شكسته است و در غير اين صورت نمازش تمام است.

«1083» غير از وطن اصلى و وطن غير اصلى كه ذكر شد در جاهاى ديگر اگر قصد اقامت ده روز نكند نمازش شكسته است ولى اگر جايى وطن او بوده و در آنجا شش ماه به قصد وطن بودن مانده است و ملك هم داشته و حالا اعراض كرده است، احتياط كردن در جمع بين نماز قصر و تمام و همچنين گرفتن روزه و قضاى آن خوب است، و همين احتياط جارى است اگر در جايى شش ماه بدون قصد وطن بودن بماند و ملكى داشته باشد.

«1084» اگر به جايى برسد كه وطن او بوده و از آنجا صرف نظر كرده نبايد نماز را تمام بخواند مگر اين كه قبلًا شش ماه با داشتن ملك در آنجا مانده باشد كه خوب است احتياط مسأله قبلى رعايت شود، اگر چه وطن ديگر هم براى خود اختيار نكرده باشد.

«1085» مسافرى كه قصد دارد، ده روز پشت سر هم در محلى بماند، يا مى داند كه بدون اختيار ده روز در محلى مى ماند، در آن محل بايد نماز را تمام بخواند.

«1086» مسافرى كه مى خواهد ده روز در محلى بماند، لازم نيست قصد ماندن شب اول يا شب يازدهم را داشته باشد، و همين كه قصد كند از اذان صبح روزاول تا غروب روز دهم بماند، بايد نماز را تمام بخواند، و همچنين اگر مثلًا قصدش اين باشد كه از ظهر روز اول

ص: 261

تا ظهر روز يازدهم بماند، بايد نماز را تمام بخواند، و احوط اين است كه جبران كمبود را از شب يازدهم حساب نكند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 214

«1087» مسافرى كه مى خواهد ده روز در محلى بماند، اگر از اول قصد داشته باشد كه در بين ده روز به اطراف آنجا برود، چنانچه جايى كه مى خواهد برود از مقدار ترخص دورتر نباشد، بايد در همه ده روز نماز را تمام بخواند، و اگر از مقدار ترخص دورتر باشد ولى كمتر از مقدار مسافت يعنى چهار فرسخ شرعى باشد، چنانچه قسمت عمده روز را در محل اقامت باشد كافى است و نمازش تمام است و عرفاً صدق اقامت ده روز در آنجا مى كند.

«1088» مسافرى كه تصميم ندارد ده روز در جايى بماند، مثلًا قصدش اين است كه اگر رفيقش بيايد يا منزل خوبى پيدا كند، ده روز بماند، بايد نماز را شكسته بخواند.

«1089» اگر مسافر قصد كند ده روز در محلى بماند، چنانچه پيش از خواندن يك نماز چهار ركعتى از ماندن منصرف شود، يا مردّد شود كه در آنجا بماند يا به جاى ديگربرود، بايد نماز را شكسته بخواند، واگربعداز خواندن يك نماز چهار ركعتى از ماندن منصرف شود يا مردّد شود، تا وقتى در آنجا هست، بايد نماز را تمام بخواند. و بنابراظهر چه اين نماز چهار ركعتى را به طور اداء خوانده باشد يا قضاى يك نماز چهار ركعتى باشد كه در همان محل از او فوت شده باشد، ولى فقط گذشتن وقت نماز چهار ركعتى كافى نيست، مثل اين كه در تمام وقت حائض يا بيهوش يا در حال

ص: 262

جنون باشد، و اگر قبل از قضاى نمازش از نيت عدول كرده، بايد نمازش را شكسته بخواند.

«1090» مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند، اگر روزه بگيرد و بعدازظهر از ماندن در آنجا منصرف شود، چنانچه يك نماز چهار ركعتى خوانده باشد، روزه اش صحيح است و تا وقتى در آنجا هست بايد نمازهاى خود را تمام بخواند و اگر يك نماز چهار ركعتى نخوانده باشد، روزه آن روزش صحيح است، اما نمازهاى خود را بايد شكسته بخواند و روزهاى بعد هم نمى تواند روزه بگيرد.

«1091» اگر مسافر به نيت اين كه نماز را شكسته بخواند مشغول نماز شود و در بين نماز تصميم بگيرد كه ده روز يا بيشتر بماند، بايد نماز را چهار ركعتى تمام نمايد.

و اگر بعد از سلام نماز از نيّت خود برگشت، بنابراظهر اين برگشت از نيت بعد از

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 215

خواندن يك نماز چهار ركعتى تأثيرى ندارد، و بقيه نمازهايش نيز تمام است.

«1092» مسافرى كه قصد كرده ده روز در جايى بماند، اگر در بين نماز چهار ركعتى از قصد خود برگردد، چنانچه مشغول ركعت سوم نشده، بايد نماز را دو ركعتى تمام نمايد وبقيه نمازهاى خود را شكسته بخواند. و اگر داخل ركوع ركعت سوم شده و قبل از سلام نماز از قصد اقامت منصرف شود احتياط در تمام كردن آن نماز و اعاده آن به صورت شكسته است و در بقيه مدتى كه در آنجا مى ماند بنابر احتياط نمازها را هم شكسته و هم تمام مى خواند.

«1093» مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند، اگربيشتر از ده

ص: 263

روز در آنجا بماند، تا وقتى مسافرت نكرده بايد نمازش را تمام بخواند و لازم نيست دوباره قصد ماندن ده روز كند.

«1094» مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند، بايد روزه واجب را بگيرد و مى تواند روزه مستحبى هم بگيرد و نافله ظهر و عصر و عشا را هم بخواند.

«1095» مسافرى كه قصد كرده ده روز در جايى بماند اگر بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى بخواهد به جايى كه كمتر از چهار فرسخ است برود و به محل اقامت خود برگردد تا وقتى كه سفر شرعى جديدى را آغاز نكرده، بايد نماز را تمام بخواند. حتى اگر طورى خارج شود كه به اقامه او صدمه بزند، مثل اين كه يك روز آنجا بماند، تا وقتى كه قصد سفر جديد شرعى نكرده، نماز تمام است.

«1096» مسافرى كه قصد كرده ده روز در جايى بماند اگر بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى بخواهد به جاى ديگرى كه كمتر از هشت فرسخ است برود و ده روز در آنجا بماند، بايد در رفتن و در جايى كه قصد ماندن ده روز كرده، نمازهاى خود را تمام بخواند، ولى اگر جايى كه مى خواهد برود هشت فرسخ يا بيشتر باشد بايد موقع رفتن نمازهاى خود را شكسته بخواند و چنانچه در آنجا قصد ماندن ده روز كرد نمازش را تمام بخواند.

«1097» مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند اگر بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى بخواهد به جايى كه كمتر از چهار فرسخ است برود، چنانچه مردّد باشد كه به محل اولش برگردد يا نه، يا به كلى

ص: 264

از برگشتن به آنجا غافل باشد، يا

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 216

بخواهد برگردد ولى مردّد باشد كه ده روز در آنجا بماند يا نه، يا آن كه از ده روز ماندن در آنجا و مسافرت از آنجا غافل باشد، بايد در طول مدتى كه مى رود و برمى گردد و بعد از برگشتن، نمازهاى خود را تمام بخواند.

«1098» اگر به خيال اين كه رفقايش مى خواهند ده روز در محلى بمانند، قصد كند كه ده روز در آنجا بماند و بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى بفهمد كه آنها قصد نكرده اند، اگر چه خودش هم از ماندن منصرف شود، تا مدتى كه در آنجا هست، بايد نماز را تمام بخواند.

«1099» اگر مسافر بعد از رسيدن به هشت فرسخ، سى روز در محلى بماند و در تمام سى روز در رفتن و ماندن مردّد باشد، بعد از گذشتن سى روز اگر چه مقدار كمى در آنجا بماند، بايد نماز را تمام بخواند.

«1100» مسافرى كه مى خواهد نُه روز يا كمتر در محلى بماند اگر بعد از آن كه نُه روز يا كمتر در آنجا ماند، بخواهد دوباره نُه روز ديگر يا كمتر بماند، و همين طور تا سى روز، روز سى و يكم بايد نماز را تمام بخواند.

«1101» مسافرى كه سى روز مردّد بوده، در صورتى بايد نماز را تمام بخواند كه سى روز در يك جا بماند، پس اگر مقدارى از آن را در جايى و مقدارى را در جاى ديگر بماند، بعد از سى روز هم بايد نماز را شكسته بخواند، مگر اين كه قسمت عمده روز را در جايى بماند

ص: 265

و بقيه روز را در جاى ديگرى كه كمتر از چهار فرسخ شرعى است به طورى كه عرفاً صدق كند سى روز يك جا مانده است، كه در اين صورت بعد از سى روز مثل محل اقامت، نماز را در آنجا تمام مى خواند.

بايد نماز را شكسته بخواند، اگر به گمان اين كه سفر او كمتر از هشت فرسخ است تمام بخواند، وقتى بفهمد كه سفرش هشت فرسخ بوده، نمازى را كه تمام خوانده، بنا بر احتياط واجب بايد دوباره شكسته بخواند و اگر وقت هم گذشته، قضا نمايد.

«1107» اگر فراموش كند كه مسافر است و نماز را تمام بخواند، چنانچه در وقت يادش بيايد، بايد شكسته بجا آورد ولى اگر بعد از وقت يادش بيايد، قضاى آن نماز بر او واجب نيست.

«1108» اگر از روى فراموشى نماز را شكسته بخواند با اين كه نمى دانست سفرش به اندازه مسافت شرعى هست يا نه، يا اين كه مى دانست به اندازه مسافت نيست ولى بعد معلوم شد كه به اندازه مسافت بوده، بنا بر اظهر اگر نيت قربت داشت، اعاده لازم نيست.

«1109» مسافرى كه نماز نخوانده، اگر پيش از تمام شدن وقت به وطنش برسد، يا به جايى برسد كه مى خواهد ده روز در آنجا بماند، بنابر اصح بايد نماز را تمام بخواند، و كسى كه مسافر نيست، اگر در اول وقت نماز نخواند و مسافرت كند، بنا بر اقوى در سفر بايد نماز را شكسته بخواند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 218

«1110» اگر از مسافرى كه بايد نماز را شكسته بخواند نماز ظهر يا عصر يا عشا قضا شود، بايد آن را دو ركعتى قضا نمايد، اگر چه در غير سفر بخواهد قضاى آن را بجا آورد، و اگر از كسى كه مسافر نيست يكى از اين سه نماز قضا شود، بايد چهار ركعتى قضا نمايد اگر چه در سفر بخواهد آن را قضا نمايد.

ص: 267

1111» مستحب است مسافر بعد از هر نمازى كه شكسته مى خواند سى مرتبه بگويد: «سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لاالهَ الّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اكْبَرْ».

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 219

و تيمم برايش ممكن نيست، در خود وقت، نماز بر او واجب نيست و بنابراحتياط واجب بايد در وقتى كه قادر بر تحصيل طهارت است نماز را قضا نمايد، خصوصاً اگر خودش با اختيار سبب از بين رفتن تمكن شده باشد، بلكه اگر اين عمل بعد از گذشتن وقت كافى براى انجام نماز صورت گيرد، بايد نمازش را قضا كند.

«1116» كافر اصلى، به جميع اقسام آن، در صورتى كه مسلمان شود، نمازهاى سابق او قضا ندارد، و امّا مسلمانى كه نماز نخوانده اگر چه معذور بوده يا مسلمانى

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 220

كه مرتد شده، اگر چه مرتد فطرى باشد بنابر اظهر، و يامسلمانى كه محكوم به كفر است، مثل خوارج، در صورت توبه بر همه اينها قضا لازم است، ولى مسلمانى كه شيعه شده و نمازهايش را قبلًا مطابق مذهب خودش يا مطابق مذهب شيعه با نيت قربت خوانده است بنابراظهر قضا براو واجب نيست. و امّا اگر اصلًا نمازش را نخوانده بايد قضا كند.

«1117» اگر بعد از وقت نماز بفهمد نمازى را كه خوانده باطل بوده، بايد قضاى آن را بخواند.

«1118» كسى كه نماز قضا دارد، بايد در خواندن آن كوتاهى نكند ولى واجب نيست فوراً آن را بجا آورد، و كسى كه نماز قضا دارد تا وقتى كه وقت فريضه تنگ نشده مى تواند نماز قضا يا نماز مستحبى بخواند.

«1119» قضاى نمازهاى يوميه در صورتى كه ترتيب آنها معلوم باشد بايد به ترتيب خوانده شود، مثلًا كسى كه يك روز نماز عصر و روز بعد نماز ظهر را نخوانده، بنا بر اظهر و احوط بايد اول نماز

ص: 269

عصر و بعد از آن نماز ظهر را قضا نمايد.

«1120» اگر بخواهد قضاى چند نماز غير يوميه، مانند نماز آيات را بخواند يا مثلًا بخواهد قضاى يك نماز يوميه و چند نماز غير يوميه را بخواند، لازم نيست آنها را به ترتيب بجا آورد.

«1121» اگر كسى نداند و گمان هم ندارد كه نمازهايى كه از او قضا شده كداميك جلوتر بوده، بنابر اقوى لازم نيست به طورى بخواند كه ترتيب حاصل شود و مى تواند هر كدام را خواست مقدم بدارد، اگر چه احتياط، در صورتى كه عسر و حرج پيش نيايد و موجب فوت آنچه يقيناً فوت شده، نشود، تحصيل يقين به ترتيب است، پس اگر نداند نماز مغرب و ظهر كه از او فوت شده كداميك جلوتر بوده يك نماز مغرب بين دو ظهر يا يك نماز ظهر بين دو مغرب بنابراحتياط مستحب بخواند.

«1122» اگر نماز ظهر و عصر از او قضا شده ولى نمى داند از يك روز بوده يا از دو روز و نمى داند كدام زودتر قضاشده، مى تواند دو نماز چهارركعتى بخواند: چهار ركعت اول به قصد نمازى كه اوّل فوت شده و چهار ركعت دوم به قصد نماز دوم.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 221

«1123» كسى كه چند نماز از او قضا شده و تعداد آنها را نمى داند مثلًا نمى داند چهار تا بوده يا پنج تا، چنانچه براى او مشكل نيست و عسر و حرج در كار نباشد، لازم است آن قدر نماز بخواند تا علم پيدا كند به مقدار نمازهاى قضا شده يا اينكه بيشتر نماز قضا خوانده است، و اگر تحصيل علم ممكن نيست، به مقدارى

ص: 270

كه اطمينان پيدا كند نماز بخواند، و اگر آن هم نشد به قدرى كه گمان پيدا كند، و اين احتياطات در صورتى است كه مى داند يا احتمال مى دهد كه سابقاً مقدار آنها را مى دانسته و الّا فقط به قدرى كه يقين دارد نماز بخواند و در مورد مقدار بيشتر، احتياط كردن خوب است ولى ظاهر اين است كه لازم نيست.

«1124» كسى كه نماز قضا از همين روز يا روزهاى پيش دارد، مى تواند قبل از خواندن نمازى كه قضا شده، نماز ادايى را بخواند و لازم نيست نماز قضا را جلو بيندازد، گر چه مطابق احتياط است.

«1125» كسى كه مى داند يك نماز چهار ركعتى نخوانده و نمى داند نماز ظهر است يا عصر است يا عشا، اگر يك نماز چهار ركعتى به نيت قضاى نمازى كه نخوانده بخواند كافى است.

«1126» كسى كه مى داند يكى از نمازهاى پنجگانه از او فوت شده و نمى داند كدام بوده، كافى است يك نماز صبح و يك مغرب و يك چهار ركعتى به قصد ما فِى الذمّه بخواند، و در بلند يا آهسته خواندن آن مخيّر است، و اگر مسافر بوده، كافى است يك مغرب و يك دو ركعتى به قصد ما فى الذمه بخواند.

«1127» اگر از روزهاى گذشته نمازهاى قضا دارد و يك نماز يا بيشتر هم از همان روز از او قضا شده، چنانچه براى قضاى تمام آنها وقت ندارد، يا نمى خواهد همه را در آن روز بخواند، مستحب است نماز قضاى آن روز را پيش از نماز ادا بخواند، بلكه مطابق احتياط است.

«1128» نماز قضا را با جماعت مى شود خواند، چه نماز امام جماعت

ص: 271

ادا باشد يا قضا، و لازم نيست هر دو يك نماز را بخوانند مثلًا اگر نماز قضاى صبح را با نماز ظهر يا عصر امام بخواند اشكال ندارد.

«1129» نمازهاى مستحبّى كه وقت خاص دارند در صورت ترك، قضاى آنها

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 222

مستحب است ولى اگر در اثر بيمارى فوت شد، استحباب قضا تأكد ندارد، و اگر نمازهاى مستحبى فوت شده را قضا نكرد مستحب است براى هر نماز فوت شده يك مُدّ طعام صدقه بدهد.

مطلوب بودن دو مرتبه نمازش را به جماعت بخواند، بنا بر اظهر جايز است.

«1132» نمازهاى مستحبى را نمى شود به جماعت خواند، ولى خواندن نماز عيد فطر و قربان در زمان غيبت امام عليه السلام به جماعت مستحب است در صورتى كه شروط وجوب موجود نباشد، همچنين خواندن نماز استسقاء كه براى طلب باران مى خوانند به جماعت مستحب است و بعيد نيست استحباب جماعت در نماز غدير كه به اميد مطلوبيت خوانده شود.

«1133» موقعى كه امام جماعت نماز يوميه مى خواند، هر كدام از نمازهاى

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 223

يوميه را مى شود به او اقتدا كرد ولى اگر نماز يوميه اش را احتياطاً دوباره مى خواند، فقط در صورتى كه مأموم احتياطش با امام يكى باشد مى تواند به او اقتدا كند.

«1134» اگر امام جماعت قضاى نماز يوميه خود را مى خواند، مى شود به او اقتدا كرد ولى اگر نمازش را احتياطاً قضا مى كند، يا قضاى نماز شخص ديگر را تبرعاً مى خواند، اقتدا به او اشكال دارد.

«1135» اگر امام در محراب باشد و كسى پشت سر او اقتدا نكرده باشد، كسانى كه دو طرف محراب ايستاده اند و به واسطه ديوار محراب امام را نمى بينند نمى توانند اقتدا كنند.

«1136» اگر به واسطه طولانى بودن صف اول، كسانى كه دو طرف صف ايستاده اند امام را نبينند مى توانند اقتدا كنند، و نيز اگر به واسطه درازى يكى از صفهاى ديگر، كسانى كه دو طرف آن ايستاده اند، صف جلوى خود را نبينند مى توانند اقتدا نمايند.

«1137» اگر صفهاى جماعت تا درب مسجد برسد، كسى كه مقابل درب، پشت صف ايستاده، نمازش صحيح است و نيز نماز كسانى كه با

ص: 273

ديدن او اقتدا مى كنند صحيح مى باشد.

«1138» كسى كه پشت ستون ايستاده، اگر از طرف راست يا چپ به واسطه مأموم ديگر به امام متصل نباشد، نمى تواند اقتدا كند، ولى اگر از دو طرف يا يك طرف متصل باشد و مأموم كسى را كه امام را مى بيند مشاهده كند، جماعتش صحيح است، و منظور از ديدن امام اين است كه اگر مأمومين نباشند بتواند امام را ببيند ولى غير از مأمومين هر چه حائل شود موجب فرادى شدن نماز است.

«1139» محل ايستادن امام بايد از محل مأموم بلندتر نباشد، ولى اگر مكان امام مقدار خيلى كمى، مثلًا كمتر از يك وجب بلندتر باشد، اشكال ندارد، و نيز اگر زمين سراشيب باشد و امام در طرفى كه بلندتر است بايستد، در صورتى كه سراشيبى آن زياد نباشد و طورى باشد كه به آن، زمين مسطح بگويند مانعى ندارد.

«1140» اگر مكان مأموم بلندتر از مكان امام باشد و ساير لوازم و شرايط اقتدا رعايت شود، اشكال ندارد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 224

«1141» هرگاه بداند نماز امام باطل است، مثلًا بداند امام وضو ندارد، اگر چه خود امام ملتفت نباشد، نمى تواند به او اقتدا كند.

«1142» اگر مأموم بعد از نماز بفهمد كه امام عادل نبوده يا كافر بوده، يا به جهتى نمازش باطل بوده، مثلًا بى وضو نماز خوانده، نمازش صحيح است، و همچنين اگر در اثناء نماز به يكى از اين سه امر اطلاع پيدا كرد، نيت فرادى مى كند و بقيه نماز را مى خواند و نمازش صحيح است.

«1143» انسان در بين نماز جماعتى كه خواندن آن به جماعت واجب نيست بنابر اظهر مى تواند

ص: 274

نيت فُرادى كند اگر چه از اول نماز قصد فرادى داشته باشد، مثلًا نيّت كند كه دو نماز خود را با يك نماز امام بخواند يعنى قصد كند كه بين نماز فرادى كند و زودتر تمام كند و دوباره نماز دوم را به او اقتدا كند. ولى ممكن است از جهت اخلال به نظم جماعت و اشتباه انداختن مأمومين ممنوع باشد.

«1144» اگر مأموم به واسطه عذرى بعد از حمد و سوره امام نيت فُرادى كند لازم نيست حمد و سوره را بخواند، ولى اگر پيش از تمام شدن حمد و سوره نيت فُرادى نمايد، بايد مقدارى را كه امام نخوانده بخواند.

«1145» اگر در بين نماز جماعت نيت فُرادى نمايد، بنا بر احتياط واجب نبايد دوباره نيت جماعت كند، ولى اگر مردّد شود كه نيت فُرادى كند يانه، و بعد تصميم بگيرد نماز را با جماعت تمام كند، نمازش صحيح است.

«1146» اگر موقعى كه امام در ركوع است، مأموم اقتدا كند و به ركوع امام برسد، اگر چه ذكر امام تمام شده باشد، نمازش به طور جماعت صحيح است و يك ركعت حساب مى شود. اما اگر به مقدار ركوع خم شود و به ركوع امام نرسد نمازش به طور فُرادى صحيح مى باشد و بايد آن را تمام نمايد.

«1147» اگر موقعى كه امام در ركوع است اقتدا كند و به مقدار ركوع خم شود ولى شك كند كه به ركوع امام رسيده يا نه، نمازش صحيح است و بنا بر احتياط فُرادى مى شود.

«1148» اگر موقعى كه امام در ركوع است اقتدا كند و پيش از آنكه به اندازه ركوع خم شود، امام

ص: 275

سر از ركوع بردارد، مى تواند نيت فرادى كند يا مى تواند صبر كند تا

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 225

در ركعت بعد به امام ملحق شود و در صورت ملحق شدن، تكبيرِ ديگر لازم نيست.

«1149» چنانچه مأموم بترسد كه اگر ملحق به صف شود و اقتدا كند، امام سر از ركوع بردارد مى تواند در همان مكانى كه ايستاده اقتدا كند و تكبير بگويد و به ركوع برود به شرط آن كه مانعى از اقتدا در آن مكان نباشد، مثل وجود حائل يا بلند بودن جاى امام، بنا بر اين دور بودن فاصله بين مأموم و امام يا صف جماعت بنا بر اظهر مانع از اقتدا نيست پس مأموم بعد از رسيدن به ركوع امام، در حال ركوع و يا بعد از ركوع و بنا بر احتياط بعد از سجود، ولو به چند دفعه حركت، خود را به امام يا صف ملحق مى كند، و بنا بر احتياط واجب در حال ذكر حركت نكند و اگر توانست، راه رفتن را به بعد از سجده تأخير بيندازد اين كار را مى كند، ولى در هرصورت طى كردن اين فاصله نبايد فعل كثير حساب شود.

«1150» اگر كسى بعد از سر برداشتن امام از ركوع رسيد، مى تواند به امام اقتدا كند و تكبيرة الاحرام بگويد، اما ركوع بجا نياورد ولى در يك سجده يا دو سجده امام را متابعت كند و در ركعت بعد كه امام برمى خيزد ركعت اول مأموم حساب مى شود و بنا بر اظهر تجديد تكبيرة الاحرام لازم نيست.

«1151» اگر موقعى برسد كه امام مشغول خواندن تشهد آخر نماز است، چنانچه بخواهد به ثواب جماعت برسد،

ص: 276

بايد بعد از نيت و گفتن تكبيرة الاحرام بنشيند و تشهد را با امام بخواند ولى سلام را نگويد و صبر كند تا امام سلام نماز را بدهد، و بنا بر احتياط مستحب در اين حال به صورت تَجافى بنشيند، كه توضيح آن خواهد آمد، بعد بايستد و بدون آن كه دوباره نيت كند و تكبير بگويد، حمد و سوره را بخواند و آن را ركعت اول نماز خود حساب كند، و همچنين بنابراظهر در غير تشهد ركعت آخر هم مى تواند چنين كند.

«1152» در نماز جماعت بايد بين مأموم و امام پرده و مانند آن، كه پشت آن ديده نمى شود، فاصله نباشد، و همچنين است بين انسان و مأموم ديگرى كه انسان به واسطه او به امام متصل شده است، ولى اگر امام مرد و مأموم زن باشد، چنانچه بين آن زن و امام، يا بين آن زن و مأموم ديگرى كه مرد است و زن به واسطه او به امام متصل شده است، پرده و مانند آن باشد اشكال ندارد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 226

«1153» مأموم نبايد بنابر اظهر جلوتر از امام بايستد و اظهر اين است كه مى تواند مساوى امام بايستد، ولى احتياط در اين است كه مساوى هم نايستد بلكه از امام عقب تر باشد، و افضل آن است كه اگر مأموم يك نفر است در طرف راست امام بايستد و اگر بيشتر هستند پشت سر او قرار بگيرند.

«1154» اگر بعد از شروع نماز، بين مأموم و امام، يا بين مأموم و كسى كه مأموم به واسطه او متصل به امام است، پرده يا چيز ديگرى كه پشت آن

ص: 277

را نمى توان ديد فاصله شود، نماز فُرادى مى شود و صحيح است.

«1155» بايد بين جاى سجده مأموم و جاى ايستادن امام به قدر يك انسان كه به سجده رفته است فاصله نباشد، بنا بر اين اگر بين آن دو اين مقدار فاصله بود- يعنى از سر تا نوك انگشتان پاى يك نفر كه در سجده است-، بنا بر اظهر نماز جماعت اشكال دارد، و همچنين اگر بين انسان و مأمومى كه جلوى او ايستاده و به وسيله او به امام متصل است به همين مقدار فاصله باشد نمازش اشكال دارد؛ و احتياط مستحب آن است كه جاى سجده مأموم با جاى كسى كه جلوى او ايستاده، هيچ فاصله نداشته باشد، و اگر فاصله به قدر يك گام متعارف و معمولى باشد، بنا بر اظهر اشكالى ندارد.

«1156» اگر مأموم به واسطه كسى كه طرف راست يا چپ او اقتدا كرده به امام متصل باشد و از جلو به امام متصل نباشد، چنانچه كمتر از مقدارى كه در مسأله فوق گفته شد فاصله داشته باشد، نماز و جماعتش صحيح است.

«1157» اگر در اثناء نماز، بين مأموم و امام، يا بين مأموم و كسى كه مأموم به واسطه او به امام متصل است به مقدار فوق فاصله پيدا شود، نمازش فُرادى مى شود و صحيح است.

«1158» اگر نماز همه كسانى كه در صف جلو هستند تمام شود، يا همه نيت فُرادى نمايند، چنانچه فاصله به اندازه فوق نباشد نماز صف بعد به طور جماعت صحيح و گرنه نمازشان فُرادى مى شود و صحيح است.

«1159» اگر در ركعت دوم اقتدا كند، مستحب است قنوت و تشهد را

ص: 278

با امام بخواند و احتياط مستحب آن است كه موقع خواندن تشهد، به حال تَجافى بنشيند،

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 227

يعنى انگشتان دست و سينه پا را به زمين بگذارد و زانوها را بلند كند، و بايد بعد از تشهد، با امام برخيزد و حمد و سوره را بخواند، و اگر براى سوره وقت ندارد، حمد را تمام كند و در ركوع خود را به امام برساند، و چنانچه طورى است كه اگر بخواهد حمد را بخواند و يا تمام كند به ركوع امام نمى رسد اظهر تمام كردن حمد است اگر چه احتياط در قصد فُرادى است.

«1160» اگر موقعى كه امام در ركعت دوم نماز چهار ركعتى است اقتدا كند، بايد در ركعت دوم نمازش كه ركعت سوم امام است بعد از دو سجده بنشيند و تشهد را به مقدار واجب بخواند و برخيزد و چنانچه براى گفتن سه مرتبه تسبيحات وقت ندارد، يك مرتبه بگويد و در ركوع يا سجده خود را به امام برساند، و اگر يك مرتبه تسبيحات را هم وقت ندارد كمتر از آن بگويد و به ركوع امام برسد و اگر اصلًا وقت ندارد، قريب است كه هيچ ذكر نگويد و با امام ركوع كند، اگر چه احتياط در قصد انفراد و اتمام است.

«1161» اگر در ركعت سوم يا چهارم در حالى كه امام ايستاده و هنوز تكبير ركوع را نگفته اقتدا كند، بنابر احوط بايد حمد و سوره را بخواند و اگر براى سوره وقت ندارد، بايد حمد را تمام كند و در ركوع خود را به امام برساند، و چنانچه طورى است كه اگر

ص: 279

حمد بخواند يا حمد را بخواهد تمام كند به ركوع نخواهد رسيد احتياط در اين است كه قصد فرادى كند و حمد را تمام كرده و بقيه نماز را هم خودش بخواند، ولى اگر مأموم در ركعت دوم خود چنانچه طورى است كه اگر بخواهد حمد را تمام كند به ركوع امام نمى رسد، نمى تواند حمد را رها كرده و همراه امام به ركوع برود، بلكه بايد حمد را تمام كند و خود را در سجده به امام برساند، گرچه احوط در اين صورت قصد فرادى است.

«1162» كسى كه مى داند اگر سوره را بخواند در ركوع به امام نمى رسد، بايد سوره را نخواند.

«1163» كسى كه اطمينان دارد كه اگر سوره را شروع كند يا تمام نمايد به ركوع امام مى رسد، احتياط واجب آن است كه سوره را شروع كند، يا اگر شروع كرده تمام نمايد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 228

«1164» اگر امام ايستاده باشد و مأموم نداند كه در كدام ركعت است مى تواند اقتدا كند، ولى بايد حمد و سوره را به قصد قربت بخواند و اگر بعداً بفهمد كه امام در ركعت اول يا دوم بوده، نمازش صحيح است.

«1165» اگر به خيال اين كه امام در ركعت اول يا دوم است حمد و سوره نخواند و بعد از ركوع بفهمد كه در ركعت سوم يا چهارم بوده، نمازش صحيح است، ولى اگر پيش از ركوع بفهمد، بايد حمد و سوره را بخواند و اگر وقت ندارد، فقط حمد را بخواند و بعد خود را به امام برساند.

«1166» اگر به خيال اين كه امام در ركعت سوم يا چهارم

ص: 280

است حمد و سوره بخواند و پيش از ركوع يا بعد از آن بفهمد كه در ركعت اول يا دوم بوده، نمازش صحيح است.

«1167» اگر موقعى كه مشغول نماز مستحبى است جماعت بر پا شود، چنانچه اطمينان ندارد كه اگر نماز را تمام كند به جماعت مى رسد، مستحب است نماز را رها كند و مشغول نماز جماعت شود، بلكه اگر اطمينان نداشته باشد كه به ركعت اول برسد مستحب است به همين كيفيّت عمل نمايد.

«1168» اگر موقعى كه مشغول نماز سه ركعتى يا چهار ركعتى است جماعت بر پا شود، چنانچه به ركوع ركعت سوم نرفته و اطمينان ندارد كه اگر نماز را تمام كند به جماعت برسد، مستحب است به نيت نماز مستحبى نماز را دو ركعتى تمام كند و خود را به جماعت برساند.

«1169» اگر نماز امام تمام شود و مأموم مشغول تشهد يا سلام اول باشد، لازم نيست نيت فُرادى كند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 229

كسى كه ايستاده نماز مى خواند، بنا بر اظهر نمى تواند به كسى كه نشسته يا خوابيده نماز مى خواند اقتدا كند، و همچنين بنا بر احوط كسى كه نشسته نماز مى خواند، نمى تواند به كسى كه خوابيده نماز مى خواند اقتدا نمايد، و كسى كه در حال ايستاده به تكيه كردن نياز ندارد، اقتداى او به كسى كه نياز دارد محل اشكال و احتياط است.

«1173» اگر امام جماعت در بين نماز از قيام عاجز شد، لازم است مأموم نيت فرادى كند و نماز خود را بخواند، و همچنين است هر نقصى كه مانع از اقتدا است.

«1174» كسى كه نشسته نماز مى خواند، مى تواند به كسى كه نشسته نماز مى خواند اقتدا كند، و با تساوى در هرنقص اقتدا جايز است، مثل اقتداى نشسته به نشسته، ولى با اختلاف جهات كمال و نقص، مثل اقتداى ايستاده اى كه براى ركوع اشاره مى كند به نشسته اى كه براى ركوع خم مى شود محل اشكال است.

«1175» اگر امام جماعت به واسطه عذرى با تيمم يا با وضوى جبيره اى نماز مى خواند، كسى كه وظيفه اش وضو بوده مى تواند به او اقتدا كند، ولى اگر امام با لباس نجس نماز مى خواند، بنابر احتياط واجب نبايد به او اقتدا كرد.

«1176» اگر امام مرضى دارد كه نمى تواند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كند بنا بر احتياط واجب نمى شود به او اقتدا كرد، و نيز زنى كه مستحاضه نيست،

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 230

نمى تواند بنا بر احتياط به زن مستحاضه اقتدا نمايد.

«1177» امامت كسى كه مرض خوره يا پيسى دارد، مكروه است مگر براى كسى كه مثل اوست، و امامت براى كسانيكه تمايل به

ص: 282

امامت او ندارند مكروه است و همچنين كسى كه حد شرعى براو اجرا شده، هر چند توبه كرده و حكم به عدالت او شده باشد، مگر براى مثل خودش على الاظهر، همچنين امامت كسى كه با تيمّم نماز مى خواند براى كسى كه با وضو نماز مى خواند، مكروه است.

احتياط حمد و

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 231

سوره را نخواند، و اگر صداى امام را نشنود، مستحب است حمد و سوره بخواند ولى بايد آهسته بخواند و چنانچه سهواً بلند بخواند اشكال ندارد.

«1183» اگر مأموم بعضى از كلمات حمد و سوره امام را بشنود بايد بنابر احتياط همان قدر از حمد و سوره را نخواند.

«1184» حمد و سوره خواندن مأموم در ركعت اول و دوم نماز ظهر و عصر كراهت دارد و مستحب است به جاى آن ذكر بگويد.

«1185» مأموم نبايد تكبيرة الاحرام را پيش از امام بگويد، بلكه احتياط واجب آن است كه تا تكبير امام تمام نشده تكبير نگويد.

«1186» اگر مأموم پيش از امام عمداً هم سلام دهد بنا بر اقوى نمازش صحيح است؛ ولى احتياط در اين است كه اگر عذرى ندارد و مى خواهد قبل از امام سلام دهد قصد انفراد كند.

«1187» اگر مأموم غير از تكبيرة الاحرام و سلام- كه حكم آن گذشت-، چيزهاى ديگر نماز را پيش از امام بگويد اشكال ندارد؛ ولى مستحب آن است كه پيش از امام نگويد.

«1188» مأموم بايد غير از آنچه در نماز خوانده مى شود و حكم آن گفته شد، كارهاى ديگر نماز، مانند ركوع و سجود را با امام يا كمى بعد از امام بجا آورد و نبايد پيش از امام انجام دهد، و همچنين نبايد زياد از امام عقب بماند به طورى كه مثلًا امام از ركوع برخيزد ولى مأموم هنوز به ركوع نرفته باشد، و احتياط در اين است كه با امام هم انجام ندهد بلكه كمى بعد از امام انجام دهد. ولى اگر

ص: 284

پيش از امام مشغول افعال نماز شود يا اينكه از او زياد عقب بماند، چنانچه تكبيرة الاحرام را بعد از امام گفته و جماعت منعقد شده باشد نمازش بنابر اقوى صحيح است، ولى معصيت كرده است، و اگر اين مخالفت در نماز زياد واقع شود، مخصوصاً اگر در چند ركن انجام بگيرد ممكن است از نماز جماعت خارج شود، ولى اصل نماز صحيح است.

«1189» اگر مأموم عمداً زودتر از امام سر از ركوع بردارد، بايد بايستد تا امام سر از ركوع بردارد، و اگر به قصد متابعت، دوباره به ركوع برگردد نمازش باطل است.

«1190» اگر مأموم عمداً در غير ركعت اول خودش، زودتر از امام به ركوع برود،

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 232

بايد صبر كند تا امام به او برسد و با او ركوع را تمام كند و برگشتن جايز نيست و در صورتى كه تمام قرائت امام را درك كرده باشد نماز او صحيح است و اگر به حالت ايستاده برگشت و با امام دوباره ركوع كرد، نمازش باطل است، و اگر دوباره ركوع نكرد نماز و جماعتش صحيح است، اگر چه معصيت كرده است.

«1191» اگر سهواً پيش از امام سر از ركوع بردارد، چنانچه امام در ركوع باشد، بايد به ركوع برگردد و با امام سر بردارد و در اين صورت زياد شدن ركوع كه ركن است نماز را باطل نمى كند، ولى اگر به ركوع برگردد و پيش از آن كه به ركوع برسد، امام سر بردارد بنا بر اظهر نمازش باطل است، و همچنين در حكم سهو است اگر فراموش كند كه مأموم است، و يا گمان

ص: 285

كند كه امام سر از ركوع برداشته، و يا هر عذرى كه موجب ترك متابعت شده باشد.

«1192» اگر مأموم سهواً قبل از امام سر از ركوع برداشت در حالى كه ذكر واجب را نگفته بود، بايد به قصد متابعت به ركوع برگردد و ذكر را بگويد ولى اگر ديد كه نمى تواند به ركوع امام برسد و امام زود سر برمى دارد، به ركوع برنگردد و به سبب نگفتن ذكر، نمازش باطل نيست.

«1193» اگر اشتباهاً سر بردارد و ببيند امام در سجده است بايد به سجده برگردد و چنانچه در هر دو سجده اين اتفاق بيفتد براى زياد شدن دو سجده كه ركن است نماز باطل نمى شود.

«1194» كسى كه اشتباهاً پيش از امام سر از سجده برداشته هرگاه به سجده برگردد، و هنوز به سجده نرسيده امام سر بردارد، نمازش صحيح است، ولى اگردر هر دو سجده اين اتفاق بيفتد نمازش باطل است.

«1195» اگر اشتباهاً سر از ركوع يا سجده بردارد و سهواً يا به خيال اين كه به امام نمى رسد، به ركوع يا سجده نرود، نمازش صحيح است.

«1196» اگر سر از سجده بردارد و ببيند امام در سجده است، چنانچه به خيال اين كه سجده اول امام است، به قصد اين كه با امام سجده كند به سجده رود و بفهمد سجده دوم امام بوده، سجده دوم مأموم حساب مى شود و نمازش صحيح است، و اگر به خيال اين كه سجده دوم امام است به سجده رود و بفهمد سجده اول

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 233

امام بوده، سجده اول او خواهد بود و بقيه نماز را با امام مى خواند.

ص: 286

1197» اگر سهواً پيش از امام به ركوع رود وطورى باشد كه اگر سر بردارد به مقدارى از قرائت امام مى رسد، بايد سر بردارد و با امام به ركوع رود ونمازش صحيح است.

«1198» اگر سهواً پيش از امام به ركوع رود و طورى باشد كه اگر برگردد به چيزى از قرائت امام نمى رسد، بايد سر بردارد و با امام نماز را تمام كند و نمازش صحيح است و اگر سر برندارد تا امام برسد باز هم نمازش صحيح است.

«1199» اگر پيش از امام سهواً به سجده رود، بايد سر بردارد و با امام به سجده رود و اگر برنداشت نمازش صحيح است.

«1200» اگر امام در ركعتى كه قنوت ندارد اشتباهاً قنوت بخواند، يا در ركعتى كه تشهد ندارد اشتباهاً مشغول خواندن تشهد شود مأموم نبايد قنوت و تشهد را بخواند ولى نمى تواند پيش از امام به ركوع رود، يا پيش از ايستادن امام بايستد بلكه بايد صبر كند تا قنوت و تشهد امام تمام شود و بقيه نماز را با او بخواند.

«1201» در تحقق جماعت فقط كافى است كه مأموم نيّت اقتدا داشته باشد و نيّت امامت براى امام معتبر نيست و بدون نيّت او جماعت از طرفين محقق مى شود و احكام آن، از قبيل متابعت و شك جارى است، امّا در استحقاق ثواب جماعت براى امام بدون نيّت تأمل است و در اين صورت احوط براى امام اين است كه احكام جماعت را بر اين نماز جارى نكند.

«1202» صاحب مسجد و امام راتب (امامى كه براى امامت آن مسجد معين شده)، و صاحب منزل يا مستأجر آن در صورت

ص: 287

واجد شرايط بودن، از ديگران در امامت براى جماعت مقدّم هستند و مستحب است كسى را كه فقيه تر يا قرائتش از ديگران بهتر يا مسنّ تر يا هاشمى است امام جماعت قرار دهند.

«1203» امام جماعت بايد يك نفر باشد ولى اگر در بين نماز براى امام حادثه اى پيش آمد، مثل مردن، بيهوشى، ديوانگى، حدث، مرض، جارى شدن خون از بينى، احتياج به قضاى حاجت، و همينطور است اگر امام متوجه شود كه طهارت نداشته و يا نماز او شكسته بوده است، امام يا مأمومين مى توانند ديگرى را امام قرار دهند،

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 234

خواه آن فرد از اعضاى جماعت باشد و يا كسى باشد كه ابتداءاً مى خواهد نماز بخواند.

از اندازه صدا را بلند نكند.

«1208» مستحب مؤكّد است كه امام بعداز نماز خود بنشيندتا همه مأمومين از نماز فارغ شوند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 235

نماز جمعه واجب تخييرى است و كفايت از نماز ظهر مى كند.

مسأله 3- لازم نيست كه امام جمعه فقيه باشد، اگرچه در صورت امكان، احوط است.

مسأله 4- هنگامى كه نماز جمعه وجوب تعيينى دارد، در همان حال بر مسافرى كه نماز را شكسته مى خواند، زن، پير، كور، بنده، و هركسى كه حضور او باعث مشقّت و حرج برايش باشد مثل مريض، واجب نيست؛ اگرچه نماز جمعه از آنها در صورتى كه شركت بكنند صحيح است و كفايت از ظهر مى كند. و اما وجوب تخييرى پس براى جميع آنها ثابت است و فرقى با ديگران ندارند، بلكه مى توانند نماز جمعه مستقل (مثل جماعت مسافرين) تشكيل بدهند؛ ولى به جماعت زنان به تنهايى، جمعه مستقل منعقد نمى شود.

مسأله 5- فاصله بين دو نماز جمعه كه هردو واجد شرائط صحت باشند از يك فرسخ بايد كمتر نباشد، و اگر كمتر بود هركدام كه ديرتر شروع كرده باشند (يعنى در تكبيرة الاحرام متأخّر باشند) نماز آنها باطل است، خواه از همديگر مطّلع باشند يا نه. و اگر مقارن يكديگر شروع كرده اند هردو نماز باطل است، و در صورتى كه وقت باقى است مى توانند از اول، يك نماز جمعه در آن وقت باقيمانده بخوانند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 237

مسأله 6- براى تشكيل نماز جمعه بايد جمعيت آنها از پنج نفر مرد كمتر نباشد كه يكى از آنها خود امام مى باشد، بنا بر اين غير از امام اگر چهار نفر مرد هم كه نماز جمعه براى آنها وجوب تخييرى دارد (اگرچه وجوب تعيينى نداشته باشد) براى نماز جمعه حاضر شوند، انعقاد آن جائز و مشروع مى شود.

مسأله 7-

ص: 290

خواندن دو خطبه و مقدّم بودن آنها بر نماز، شرط صحت نماز جمعه است؛ پس اگر عمداً نماز را بدون خطبه خواندند، دوباره بعد از خواندن خطبه ها نماز را اعاده مى كنند؛ و اگر از روى فراموشى خطبه را ترك كردند، بنا بر احتياط واجب نماز را پس از خطبه اعاده مى كنند.

مسأله 8- بنا بر اظهر واجب است واجبات خطبه ها را بعد از زوال (ظهر شرعى) بخوانند، پس اگر خطبه ها قبل از زوال واقع شد، بايد واجبات آنها را بعد از زوال اعاده كنند.

مسأله 9- بايد هريك از دو خطبه مشتمل بر حمد الهى باشد، و نيز بنا بر اظهر مشتمل بر صلوات بر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و آل او عليهم السلام باشد، و نيز بايد در مجموع دو خطبه، موعظه و قرائت قرآن كريم را ترك نكند، بلكه بنا بر احتياط واجب هريك از دو خطبه بايد مشتمل بر موعظه (پند و نصيحت) و قرائت قرآن باشد، بلكه احوط رعايت ترتيب مذكور و نيز قرائت سوره كامل در هريك از دو خطبه است. و نيز احوط لزوم اشتمال خطبه دوم بر صلوات بر معصومين عليهم السلام به نحو تفصيل است.

مسأله 10- بنا بر احتياط واجب بايد خود امام جمعه خطبه ها را بخواند، ولى اگر ممكن نشد مى تواند ديگرى بخواند.

مسأله 11- بنا بر احتياط واجب بايد خطبه ها طورى خوانده شود كه مستمعين تمام محتواى آن را بفهمند اگرچه به غيرعربى بيان شود، و اين احتياط در بخش موعظه خطبه مؤكّدتر است.

مسأله 12- واجب است خطيب در حال خواندن خطبه ايستاده باشد، و نيز واجب است بين

ص: 291

دو خطبه به مقدار كمى بنشيند، و واجب است كه به نحو متعارف صداى خود را بلند كند تا آن عده اى كه مى توانند بشنوند به سمع آنها برساند، اگرچه صحت جمعه با اسماعِ عددِ لازم خالى از وجه نيست.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 238

مسأله 13- بهتر است كه خطيب در هنگام ايراد خطبه باطهارت باشد، اگرچه بنا بر اظهر صحّت خطبه مشروط به طهارت (وضوء و غسل و تيمّم) نيست. و همين حكم در مورد مأمومين هم جارى است.

و همچنين صحت خطبه مشروط به پاك بودن بدن و لباس هم نيست.

مسأله 14- حرف زدن خطيب به غيرخطبه در اثناء خطبه باطل كننده آن نيست، مادامى كه باعث به هم خوردن موالات و وحدت عرفيّه اى كه در يك خطبه شرط است و نيز باعث فوت وقت نماز جمعه نباشد. و همچنين است اگر مثلًا در اثناء خطبه وضوء بگيرد.

مسأله 15- اگر ممكن است كه به وسيله بلندگو كلام خطيب به گوش تمام جمعيت نمازگزار برسد، بعيد نيست كه واجب باشد.

مسأله 16- در صورتى كه مأموم در شرائطى است كه اگر خطبه ها را گوش بدهد مى شنود، واجب است گوش بدهد. و نيز حرف زدنى كه او را از اين گوش دادنِ واجب باز دارد حرام است، اگرچه باعث بطلان خطبه و نماز جمعه نسبت به او نيست. و احتياط مستحب آن است كه مأموم از حرف زدنى كه او را از گوش دادنِ واجب هم بازنمى دارد اجتناب كند.

مسأله 17- اگر مأموم به خطبه ها نرسيد ولى يك ركعت از نماز جمعه را درك كرد، نماز جمعه او صحيح است.

مسأله 18-

ص: 292

واجب است نماز جمعه را به جماعت بخوانند، و نيز جماعت شرط صحت آن است؛ ولى اگر بعداً معلوم شد كه امام، فاسق بوده و يا طهارت نداشته، بنا بر اظهر نماز جمعه صحيح است.

مسأله 19- امام جماعت در نماز جمعه بايد از كمال عقل برخوردار باشد و مرد و عادل و بالغ و حلال زاده و شيعه دوازده امامى باشد. و لازم نيست نماز جمعه در اصل بر او واجب تعيينى باشد، پس مسافر مى تواند امام جمعه شود. و نيز ساير امورى كه در جماعت نمازهاى يوميه شرط است (مثل فاصله نداشتن و غير آن) در اينجا نيز معتبر است.

مسأله 20- در نماز جمعه لازم است كه مأمومين قصد اقتداء به امام را داشته

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 239

باشند. و احتياط مستحب براى امام نيز اين است كه نيّت امامت كند، اگرچه با عدم نيّت امامت و تنها قصد وظيفه فعليّه، نماز جمعه از همگى صحيح است.

مسأله 21- در نماز جمعه سوره معيّنى معتبر نيست، ولى مستحب است در ركعت اول پس از حمد، سوره جمعه و در ركعت دوم بعد از حمد، سوره منافقون خوانده شود.

مسأله 22- مستحب است كه حمد و سوره در نماز جمعه بلند خوانده شود.

مسأله 23- در نماز جمعه دو قنوت مستحب است: يكى در ركعت اول قبل از ركوع كه پس از خواندن قنوت به ركوع مى رود، و ديگرى در ركعت دوم بعد از ركوع كه پس از پايان قنوت به سجده مى رود.

مسأله 24- اگر نمازگزار اشتباهاً در ركعت دوم پس از قنوت به ركوع رود و پيش از رسيدن به

ص: 293

حدّ ركوع يادش بيايد، بايد به سجده برود. و نيز اگر در حال رسيدن به حدّ ركوع ملتفت شد و در آن حال هيچ مكث ركوعى نكرد، به سجده مى رود و نمازش صحيح است؛ اما اگر مكث كرد نمازش باطل است.

مسأله 25- اگر مأموم به ركعت اول نماز جمعه نرسيد ولى به ركعت دوم آن كه در وقت نماز جمعه به جا آورده مى شود رسيد، اگرچه تنها به ركوع امام برسد نماز جمعه او صحيح است و ركعت دوم را خودش فرادى مى خواند. ولى اگر شك كند كه ركوع امام را درك كرده يا نه، نماز جمعه او باطل است و نماز ظهر مى خواند.

مسأله 26- در موقعى كه نماز جمعه بر واجد شرائط، وجوب تعيينى دارد، اگر بداند كه در صورت حركت براى حضور در جمعه به ركوع ركعت آخر هم نمى رسد، مى تواند نماز ظهر را شروع كند و لازم نيست يقين كند كه نماز جمعه تمام شده است.

و همچنين نماز ظهر صحيح است اگر آن را با نيّت قربت خواند و در اثناء آن يا بعد از فراغ معلوم شد كه از اول متمكّن از انجام نماز جمعه نبوده است.

مسأله 27- شخص خنثى اگر به نماز جمعه حاضر شود نمازش صحيح است، ولى نمى تواند خود امام شود و يا تكميلِ عددِ لازم كند.

مسأله 28- اگر بعد از زوال، اذان نماز براى جمعه گفته شد، براى دفعه دوم اذان

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 240

گفتن (به نحوى كه مخالفين انجام مى دهند) بدعت و حرام است. و نيز بعد از خواندن نماز جمعه احتياط واجب آن است كه براى نماز

ص: 294

عصر اذان نگويند.

مسأله 29- اگر در بين نماز، براى امام، موت يا بى هوشى پيش آيد، مأمومين يك نفر از خود را كه با آنها مشغول نماز بود و واجد شرائط امامت است پيش مى اندازند و بقيه نماز را با او مى خوانند، و واجب است كه نيّت اقتداء را تجديد كنند.

و همچنين اگر از امام حدثى سر زد، خود او يا سايرين، ديگرى را امام قرار مى دهند و نماز مأمومين صحيح است.

مسأله 30- اگر تعيين شخصى به جاى امام ممكن نشد، پس اگر يك ركعت نماز را با جماعت تمام كرده بودند، ممكن است گفته شود كه ركعت بعد را به عنوان نماز جمعه ولى فرادى تمام كنند (مثل مأمومى كه فقط يك ركعت امام را درك كند). و اگر يك ركعت را تمام نكرده بودند، ممكن است گفته شود كه نماز خود را به عنوان ظهر تمام كنند و صحيح باشد؛ لكن احتياط به تمام كردن جمعه و پس از آن خواندن ظهر در صورت دوم ترك نشود.

مسأله 31- اگر در بين خطبه، افراد پراكنده شدند و براى نماز بازنگشتند و تعداد افراد شركت كننده از پنج نفر كمتر شد، بر هركدام از آنها نماز ظهر واجب است.

مسأله 32- اگر بعد از تحقق مقدار واجبِ خطبه يا بعد از تمام شدن خطبه پراكنده شدند و سپس بازگشتند، در صورتى كه وقت نماز جمعه نگذشته باشد، اعاده خطبه لازم نيست، اگرچه طول بكشد. و اگر افراد ديگرى غير از كسانى كه خطبه را گوش داده اند حاضر شدند، خطبه اعاده مى شود و نماز جمعه مى خوانند.

مسأله 33- اگر بعد از آنكه عددِ

ص: 295

لازم در نماز جمعه همگى تكبيرة الاحرام را گفتند متفرق شدنِ آنها پيش آمد، پس اگر يك ركعت نماز را با جماعت تمام كرده اند و سپس متفرق شده اند، كسى كه نمازش را ادامه مى دهد، به عنوان جمعه تمام مى كند و صحيح است. و اگر قبل از آن متفرق شده اند، احتياط واجب در تمام كردن نماز به عنوان جمعه و پس از آن خواندن نماز ظهر است.

مسأله 34- اگر مأموم در اثر ازدحام جمعيت نتوانست دو سجده ركعت اول را

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 241

همراه امام انجام دهد، پس اگر بعد توانست انجام دهد و تا امام سر از ركوع ركعت دوم برنداشته خود را به او برساند، نماز جمعه او صحيح است؛ و اگر نتوانست، همراه امام در ركعت دوم سجده مى كند به نيّت ركعت اول خودش و بعد از آن يك ركعت ديگر مى خواند و نماز جمعه او صحيح است.

بايد دو نماز آيات بخواند.

«1215» چيزهايى كه نماز آيات براى آنها واجب است، در هرجايى اتفاق بيفتد، فقط مردم همان جا بايد نماز آيات بخوانند و بر مردم جاهاى ديگر واجب نيست، اگر چه از توابع يكديگر و به يك اسم معروف باشند.

«1216» از وقتى كه خورشيد يا ماه شروع به گرفتن مى كند، انسان بايد نماز آيات را بخواند و بايد به قدرى تأخير نيندازد كه شروع به باز شدن كند.

«1217» اگر خواندن نماز آيات را به قدرى تأخير بيندازد كه خورشيد يا ماه شروع به باز شدن كند، بنا بر احتياط واجب بايد نيت ادا و قضا نكند ولى اگر بعد از باز شدن تمام آن نماز بخواند بايد نيت قضا نمايد.

«1218» اگر مدت گرفتن خورشيد يا ماه بيشتر از خواندن يك ركعت باشد ولى

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 242

انسان نماز را نخواند، تا وقتى كه به اندازه خواندن يك ركعت به وقتِ بازشدن مانده باشد، بايد نيت ادا كند.

«1219» موقعى كه زلزله و رعد و برق و مانند اينها اتفاق مى افتد، انسان بايد فوراً نماز آيات را بخواند و اگر نخواند معصيت كرده و تا آخر عمر بر او واجب است و هروقت بخواند ادا است.

«1220» اگر بعد از باز شدن خورشيد يا ماه بفهمد كه تمام آن گرفته بوده، بايد قضاى نماز آيات را بخواند، ولى اگر بفهمد مقدارى از آن گرفته بوده قضا بر او واجب نيست.

«1221» اگر عده اى بگويند كه خورشيد يا ماه گرفته است، چنانچه انسان از گفته آنان يقين پيدا نكند و نماز آيات نخواند و بعد معلوم شود

ص: 297

راست گفته اند و يا اين كه دو نفر كه عادل بودن آنها معلوم نيست شهادت بدهند و عادل بودن آنها ثابت نشود و انسان نماز آيات نخواند و بعد معلوم شود كه عادل بوده اند، در صورتى كه تمام خورشيد يا ماه گرفته باشد، بايد نماز آيات را بخواند. بلكه اگر معلوم شود كه مقدارى از آن گرفته، احتياط در آن است كه نماز آيات را بخواند.

«1222» اگر در وقت نماز يوميه نماز آيات نيز بر انسان واجب شود، چنانچه براى هردو نماز وقت دارد، هركدام را اول بخواند اشكال ندارد، و اگر وقت يكى از آن دو تنگ باشد، بايد اول آن را بخواند، و اگر وقت هردو تنگ باشد، بايد اول نماز يوميه را بخواند.

«1223» اگر در بين نماز يوميه بفهمد كه وقت نماز آيات تنگ است، چنانچه وقت نماز يوميه تنگ نباشد، بايد آن را بشكند و اول نماز آيات، بعد نماز يوميه را بجا آورد، و اگر وقت نماز يوميه هم تنگ باشد، بايد آن را تمام كند بعد نماز آيات را بخواند.

«1224» اگر در بين نماز آيات بفهمد كه وقت نماز يوميه تنگ است، بايد نماز آيات را رها كند و مشغول نماز يوميه شود و بعد از آن كه نماز را تمام كرد، پيش از انجام كارى كه نماز را به هم بزند، بقيه نماز آيات را از همان جا كه رها كرده بخواند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 243

و يك سوره تمام بخواند و به ركوع رود و سر از ركوع بردارد، دوباره يك حمد و يك سوره بخواند، باز به ركوع رود تا پنج مرتبه و بعد از بلند شدن از ركوع پنجم دو سجده نمايد و برخيزد و ركعت دوم را هم مثل ركعت اول بجا آورد و تشهد بخواند و سلام دهد.

«1226» در نماز آيات ممكن است انسان بعد از نيت و تكبير و خواندن حمد، آيه هاى يك سوره را پنج قسمت كند و يك آيه يا بيشتر از آن را بخواند و به ركوع رود و سر بردارد و بدون اين كه حمد بخواند، قسمت دوم از همان سوره را بخواند و به ركوع رود و همين طور تا پيش از ركوع پنجم سوره را تمام نمايد، مثلًا به قصد سوره توحيد، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» بگويد و به ركوع رود، بعد بايستد و بگويد: «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» دوباره به ركوع رود و بعد از ركوع بايستد و بگويد:

«اللَّهُ الصَّمَدُ» باز به ركوع رود و بايستد و بگويد: «لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ» و به ركوع برود و باز هم سر بردارد و بگويد: «وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ» و بعد از آن به ركوع پنجم رود و بعد از سر برداشتن، دو سجده كند و ركعت دوم را هم مثل ركعت اول بجا آورد و بعد از سجده دوم تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.

«1227» اگر در يك ركعت از نماز آيات، پنج مرتبه حمد و سوره بخواند و در ركعت ديگر يك حمد بخواند و سوره را پنج قسمت كند مانعى

ص: 299

ندارد.

«1228» چيزهايى كه در نماز يوميه واجب و مستحب است، در نماز آيات هم واجب و مستحب مى باشد ولى در نماز آيات مستحب است به جاى اذان و اقامه سه مرتبه به قصد اميد ثواب بگويند: «الصَّلاة»، و مستحب است نماز آيات را به جماعت بخوانند و در اين صورت مثل نمازهاى يوميه قرائت هاى نماز را امام مى خواند و مستحب است قرائت اين نماز را، حتى در آفتاب گرفتگى بلند بخوانند.

«1229» مستحب است بعد از ركوع پنجم و دهم بگويد: «سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 244

حَمِدَه»، و نيز قبل از هر ركوع و بعد از آن تكبير بگويد ولى بعد از ركوع پنجم و دهم گفتن تكبير مستحب نيست.

«1230» مستحب است پيش از ركوع دوم، چهارم، ششم، هشتم و دهم قنوت بخواند و اگر فقط يك قنوت پيش از ركوع دهم و يا دو قنوت پيش از ركوع پنجم و دهم بخواند كافى است.

«1231» اگر شك كند كه در ركوع آخر ركعت اول است يا در ركوع اول ركعت دوم و فكرش به جايى نرسد، نماز باطل است، ولى اگر مثلًا شك كند كه چهار ركوع كرده يا پنج ركوع، چنانچه هنوز به سجده نرفته بايد ركوعى را كه شك دارد بجا آورده يا نه، بجا آورد و اگر به سجده رفته به شك خود اعتنا نكند.

«1232» هريك از ركوع هاى نماز آيات ركن است كه اگر عمداً يا اشتباهاً كم يا زياد شود نماز باطل است، و اگر در نماز آيات شك كند كه چند ركعت خوانده و فكرش به جايى نرسد، نمازش باطل است.

رساله

ص: 300

توضيح المسائل، متن، ص: 245

و سوره چهار تكبير مى گويد و بعد از هر تكبير قنوت مى خواند و تكبير پنجم را مى گويد و به ركوع مى رود و بعد از ركوع دو سجده بجا مى آورد و تشهد مى خواند و نماز را سلام مى دهد.

«1238» در قنوت نماز عيد فطر و قربان هر دعا و ذكرى بخوانند كافى است ولى بهتر است اين دعا را به قصد اميد ثواب بخوانند:

«اللَّهُمَّ اهْلَ الْكِبْرياءِ وَ الْعَظَمَةِ، وَ اهْلَ الْجُودِ وَ الْجَبَروتِ، وَ اهْلَ الْعَفْوِ وَ

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 246

الرَّحْمَةِ، وَ اهْلَ التَّقْوى وَ الْمَغْفِرَةِ، أَسألُكَ بِحَقِّ هذَا الْيَوْمِ، الَّذي جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمينَ عيداً، وَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلهِ ذُخْراً وَ شَرَفَاً وَ كَرامَةً وَ مَزِيداً، ان تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ انْ تُدْخِلَني في كُلِّ خَيْرٍ ادْخَلْتَ فِيهِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ، وَ ان تُخْرِجَني مِنْ كُلِّ سُوءٍ اخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ، صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِم، اللَّهُمَّ انّي أَسْأَلُكَ خَيْرَ ما سَأَلَكَ بِهِ عِبادُكَ الْصَّالِحُونَ، وَ اعُوذُ بِكَ مِمَّا اسْتَعاذَ مِنْهُ عِبادُكَ الْمُخْلَصُوْنَ».

«1239» مستحب است در نماز عيد فطر و قربان قرائت را بلند بخواند.

«1240» نماز عيد سوره مخصوصى ندارد ولى بهتر است كه در ركعت اول آن سوره شمس (سوره 91) و در ركعت دوم سوره غاشيه (سوره 88) و يا به عكس، را بخوانند، يا در ركعت اول سوره اعلى (سوره 87) و در ركعت دوم سوره شمس يا به عكس، را بخوانند.

«1241» مستحب است در نماز عيد بر زمين سجده كنند و در حال گفتن تكبيرها دست ها را بلند كنند.

«1242» شب عيد فطر بعد از نماز مغرب و

ص: 302

عشاء و روز عيد بعد از نماز صبح و نيز بعد از نماز عيد فطر مستحب است اين تكبيرها را بگويد: «اللَّهُ اكبَرُ، اللَّهُ اكبَرُ، لاالهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اكبَر، وَ للَّهِ الْحَمْدُ عَلى ما هَدانا، وَ الْحَمْدُ للَّهِ عَلى ما ابْلانا.

«1243» مستحب است در عيد قربان بعد از ده نماز كه اول آنها نماز ظهر روز عيد و آخر آنها نماز صبح روز دوازدهم است، اين تكبيرها را بگويد: «اللَّهُ اكْبَرُ، اللَّهُ اكْبَرُ، لاالهَ الَّا اللَّهُ و اللَّهُ اكْبَرُ، اللَّهُ اكْبَرُ وَ للَّهِ الْحَمْدُ، اللَّهُ اكْبَرُ عَلى ما هَدانا، اللَّهُ اكبَرُ عَلى ما رَزَقَنا مِن بَهِيمَةِ الْانعامِ، ولى اگر عيد قربان را در منى باشد، مستحب است بعد از پانزده نماز، كه اول آنها نماز ظهر روز عيد و آخر آنها نماز صبح روز سيزدهم ذيحجّه است، اين تكبيرها را بگويد.

«1244» مستحب است نماز عيد را زير آسمان بخواند.

«1245» اگر در تكبيرهاى نماز و قنوت هاى آن شك كند اگر از محل آن تجاوز نكرده است بنا را بر كمتر بگذارد و اگر بعد معلوم شد كه گفته بوده اشكال ندارد، و اگر در حال قنوت شك كرد كه تكبير گفته يا نه، بنابراظهر به اين شك اعتنا نكند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 247

«1246» اگر قرائت يا تكبيرها يا قنوت ها را فراموش كند و بجا نياورد نمازش صحيح است.

«1247» اگر كارى كند كه در نمازهاى يوميه براى آن سجده سهو لازم است، بنا بر اظهر در نماز عيد سجده سهو لازم نيست، اگر چه احوط آن است كه سجده سهو بجا آورد.

براى نماز و عبادت هاى ديگر او كه در زمان حيات بجا نياورده ديگرى را اجير نمود، يعنى به كسى مزد دهند كه آنها را بجا آورد و اگر او بدون مزد هم آنها را انجام دهد صحيح و مجزى است و در اين صورت بر وصى يا ولىّ اجير گرفتن لازم نيست.

«1249» كسى كه براى نماز قضاى ميت اجير شده بايد يا مجتهد باشد يا مسائل نماز را از روى تقليد صحيح، بداند.

«1250» اجير بايد هنگام نيت، ميت را معين نمايد ولى لازم نيست اسم او را بداند، پس اگر نيت كند كه از طرف كسى نماز مى خوانم كه براى او اجير شده ام، كافى است.

«1251» اجير بايد خود را به جاى ميت فرض كند و عبادتهاى او را به نيابت از او قضا نمايد و يا به قصد بجاآوردن آنچه بر عهده ميت است، انجام دهد، ولى اگر عملى را انجام دهد و ثواب آن را براى ميّت هديه كند كافى نيست.

«1252» بايد كسى را اجير كنند كه اطمينان داشته باشند نماز را به صورت صحيح مى خواند.

«1253» كسى كه ديگرى را براى نمازهاى ميت اجير كرده اگر بفهمد كه عمل را بجا نياورده و يا باطل انجام داده، بايد دوباره اجير بگيرد.

«1254» هرگاه شك كند كه اجير عمل را انجام داده يا نه، اگر اجير بگويد، انجام داده ام، گفته او قبول است، و اگر شك كند كه عمل او صحيح بوده يا نه، حمل بر

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 248

صحت مى شود يعنى بنا بر اين مى گذارند كه عمل را صحيح انجام داده است.

«1255» كسى را كه

ص: 304

عذرى دارد، مثلًا نشسته نماز مى خواند، بنابراحتياط نمى توان براى نمازهاى ميت اجير كرد، بلكه كسى را هم كه با تيمم يا وضوى جبيره نماز مى خواند، بنا بر احتياط نمى شود اجير كرد.

«1256» مرد براى زن و زن براى مرد مى تواند اجير شود و در بلند خواندن و آهسته خواندن نماز بايد هريك به وظيفه خود عمل نمايد.

«1257» اگر ترتيب قضا شدن نمازهاى ميت معلوم است، قضاى آنها هم بايد به ترتيب خوانده شود و اگر ترتيب نمازها رانمى دانند، چنانچه رعايت ترتيب مستلزم تكرار عمل باشد لازم نيست، حتى اگر بدانند كه ميت ترتيب نمازهاى خود را مى دانسته است.

«1258» اگر با اجير شرط كنند كه عمل را به صورت مخصوص انجام دهد، بايد همان طور بجاآورد، و اگر با او شرط نكنند، بايد در آن عمل به تكليف خود عمل نمايد.

«1259» اگر با اجير شرط نكنند كه نماز را با چه مقدار از مستحبات آن بخواند، مى تواند بدون مستحبات نماز را بجا آورد.

«1260» اگر انسان چند نفر را براى نماز قضاى ميت اجير كند، در صورتى كه ترتيب قضا شدن نمازها براى مستأجر معلوم است، بايد براى هر كدام آنها وقتى را معين نمايد، مثلًا اگر با يكى از آنها قرار گذاشت كه از صبح تا ظهر نماز بخواند، با ديگرى قرار بگذارد كه از ظهر تا شب بخواند، و نيز بايد نماز را كه در هر دفعه شروع مى كند معين نمايد، مثلًا قرار بگذارد نماز اولى كه مى خواند صبح باشد يا ظهر يا عصر، و با نفر دوم طورى قرار بگذارد كه ترتيب رعايت شود.

«1261» اگر كسى اجير شود كه

ص: 305

مثلًا در مدت يك سال نمازهاى ميت را بخواند و پيش از تمام شدن سال بميرد، بايد براى نمازهايى كه مى دانند اجير بجا نياورده، ديگرى را اجير نمايند، بلكه براى نمازهايى كه احتمال مى دهند بجا نياورده بنا بر احتياط واجب بايد اجير بگيرند.

«1262» كسى را كه براى نمازهاى ميت اجير كرده اند اگر پيش از تمام كردن

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 249

نمازها بميرد و اجرت همه آنها را گرفته باشد، چنانچه شرط كرده باشد كه تمام نمازها را خودش بخواند، بايد اجرت مقدارى را كه نخوانده از مال او به ولىّ ميّتى كه براى نماز او اجير شده بود، بدهند، مثلا اگر نصف آنها را نخوانده بايد نصف پولى را كه گرفته از مال او به ولىّ ميت بدهند، و اگر شرط نكرده باشند، ورثه اجير بايد از مال او كسى را اجير بگيرند تا نمازهاى باقيمانده را بخواند، و اگر مال نداشته باشد، بر ورثه چيزى واجب نيست، و احتياط در اعلام به مستأجر است كه در صورت تمكّن فرد ديگرى را اجير نمايد.

«1263» اگر اجير تمام اجرت را بگيرد و پيش از تمام كردن نمازهاى ميّت بميرد و خودش هم نماز قضا داشته باشد، بايد از مال او براى نمازهايى كه اجير بوده ديگرى را اجير نمايند و قضاى نماز خودش بر ولىّ اوست.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 250

روزه فرداى آن نيّت كند و همچنين جايز است كه شب اول ماه، نيت روزه همه ماه را بنمايد، و احتياط به تجديد نيّت در هرشب ترك نشود.

«1265» از اول شب ماه رمضان تا اذان صبح هروقت نيّت روزه فردا را بكند، اشكال ندارد.

«1266» لازم نيست انسان نيت روزه را از قلب بگذراند يا به زبان جارى كند، مثلًا بگويد: فردا را روزه مى گيرم قُربةً الَى اللَّه، بلكه همين قدر كه براى انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب كارى كه روزه را باطل مى كند انجام ندهد كافى است.

«1267» وقت نيّت روزه مستحبى از اول شب است تا موقعى كه به اندازه نيّت كردن به مغرب وقت مانده باشد، و اگر تا اين وقت كارى كه روزه را باطل مى كند انجام نداده باشد و نيّت روزه مستحبى كند، روزه او صحيح است.

«1268» كسى كه پيش از اذان صبح در غير روزه معين واجب، مثل روزه ماه مبارك رمضان، بدون نيّت روزه خوابيده است، اگر پيش از ظهر بيدار شود و در حال

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 251

اختيار نيّت كند، روزه او صحيح است چه روزه او واجب باشد چه مستحب، و اگر بعد از ظهر بيدار شود، نمى تواند نيّت روزه واجب نمايد.

«1269» اگر بخواهد غير روزه رمضان روزه واجب ديگرى بگيرد، در صورتى كه آنچه بر او واجب شده است انواع متعددى باشد، بنا بر اقوى بايد آن را معين نمايد، مثلًا نيّت كند كه روزه قضا يا روزه نذر مى گيرم، ولى در ماه رمضان لازم نيست نيّت كند كه روزه ماه رمضان مى گيرم، بلكه اگر

ص: 307

نداند ماه رمضان است يا فراموش نمايد، و روزه ديگرى را نيّت كند، روزه ماه رمضان حساب مى شود، مگر اين كه روزه براى ميّت گرفته باشد كه در اين صورت روزه ماه رمضان حساب نمى شود، و صحيح بودن آن مورد تأمل است مگر اين كه مقصود او به دو قسمت جداگانه تقسيم شود: يكى روزه واجب و يكى هم براى ديگرى بودنِ روزه، كه در اين صورت بنا بر اظهر روزه ماه رمضان محسوب مى شود.

«1270» هرگاه در ماه رمضان يا روزه واجب معين، نيّت روزه را عمداً ترك نمايد تا صبح داخل شود، روزه آن روزش صحيح نيست و قضا بر او واجب است ولى وجوب كفّاره محل تأمل است.

«1271» اگر بداند ماه رمضان است و عمداً نيّت روزه غير رمضان كند، نه روزه رمضان حساب مى شود و نه روزه اى كه قصد كرده است.

«1272» اگر مثلًا به نيّت روز اول ماه روزه بگيرد، بعد بفهمد دوم يا سوم بوده، روزه او صحيح است.

«1273» كسى كه در سراسر روز بيهوش بوده در صورتى كه روزه واجب معيّن باشد روزه بر او واجب نيست ولى اگر قبل از ظهر بهوش آيد بنابر احتياط واجب بايد روزه آن روز را تمام كرده و قضاى آن را نيز بگيرد و همين احتياط در مورد مخالف، اگر قبل از ظهر شيعه شود نيز جارى است.

«1274» اگر نداند يا فراموش كند كه ماه رمضان است و پيش از ظهر ملتفت شود، چنانچه كارى كه روزه را باطل مى كند انجام نداده باشد، بايد فوراً نيّت كند و گرنه روزه او باطل مى شود.

«1275» اگر بچه قبل از

ص: 308

اذان صبح ماه رمضان بالغ شود، بايد روزه بگيرد؛ و اگر

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 252

بعد از اذان و قبل از ظهر بالغ شود، اگر چيزى كه روزه را باطل مى كند انجام نداده باشد احتياط واجب در اين است كه بقيه آن روز را روزه بگيرد و بعداً قضاى آن روز را نيز بگيرد، و همچنين است اگر شخصى كه جنون دارد جنونش از بين برود. و اين احتياط در باره غيربالغى است كه از اول صبح نيّت روزه نداشته است، ولى چون روزه بچه مميّز صحيح است- اگر چه بر او واجب نيست- اگر نيّت روزه داشته باشد و در بين روز بالغ شود، روزه آن روز او صحيح است و قضا ندارد.

«1276» كسى كه براى بجا آوردن روزه ميّتى اجير شده، اگر روزه مستحبى بگيرد اشكال ندارد، ولى كسى كه روزه قضا دارد، نمى تواند روزه مستحبى بگيرد.

«1277» اگر در ماه رمضان، پيش از ظهر، كافر مسلمان شود بنا بر احتياط مستحب بايد نيت روزه كند و روزه را تمام نمايد.

«1278» اگر مريض در ماه رمضان، پيش از ظهر خوب شود و تا آن وقت كارى كه روزه را باطل مى كند انجام نداده باشد، واجب بودن روزه و صحيح بودنش، خالى از وجه نيست.

«1279» روزى را كه انسان شك دارد آخر شعبان است يا اول رمضان، واجب نيست روزه بگيرد، و اگر بخواهد روزه بگيرد، نمى تواند نيّت روزه رمضان كند بلكه بايد نيّت روزه قضا و مانند آن بنمايد و چنانچه بعد معلوم شود رمضان بوده، از رمضان حساب مى شود، و در صورتى كه قصد كند آنچه را

ص: 309

كه فعلًا خدا از او خواسته است انجام دهد و بعد معلوم شود رمضان بوده نيز كافى است.

«1280» اگر روزى را كه شك دارد آخر شعبان است يا اول رمضان، به نيت روزه قضا يا روزه مستحبى و مانند آن روزه بگيرد و در بين روز بفهمد كه ماه رمضان است، بايد نيّت روزه رمضان كند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 253

كه به جاى غذا

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 254

به كار مى رود خوددارى كند، بلكه اجتناب خالى از وجه نيست؛ ولى تزريق آمپولى كه عضو را بى حس مى كند يا به جهت ديگر استعمال مى شود اشكال ندارد و اجتناب از آمپولى كه معلوم نيست از قسم اول باشد يانه، لازم نيست.

«1285» اگر روزه دار چيزى را كه لاى دندان مانده است عمداً فرو ببرد، روزه اش باطل مى شود.

«1286» كسى كه مى خواهد روزه بگيرد، لازم نيست پيش از اذان دندانهايش را خلال كند؛ ولى اگر بداند غذايى كه لاى دندان مانده در روز فرو مى رود بايد خلال كند و چنانچه خلال نكند و چيزى از آن فرو رود، روزه اش باطل مى شود و اگر هم فرو نرود باز اخلال به نيّت كرده، ولى اگر نمى داند كه غذا فرو خواهد رفت يا نه، مستحب است خلال كند و اگر هم اتفاقاً و سهواً فرو برد روزه باطل نيست.

«1287» جواز فرو بردن اخلاط سر و سينه، در صورتى كه در غير حال روزه امرى عادى باشد و به فضاى دهان نرسيده باشد خالى از وجه نيست و اگر به فضاى دهان رسيد و آن را فرو برد، بنابر احتياط واجب روزه را باطل مى كند.

«1288» اگر روزه دار به قدرى تشنه شود كه بترسد از تشنگى بميرد، مى تواند به اندازه اى كه از مردن نجات پيدا كند آب بياشامد ولى روزه او باطل مى شود امّا در ماه رمضان تا مغرب از ساير مفطرات اجتناب كند.

«1289» جويدن غذا براى بچه يا پرنده و چشيدن غذا و مانند اينها كه معمولًا به حلق نمى رسد، اگر چه اتفاقاً به حلق برسد، روزه

ص: 311

را باطل نمى كند و احتياط مستحب است كه اين امور را در صورت عدم حاجت و ضرورت ترك كنند.

«1290» انسان نمى تواند براى ضعف روزه را بخورد، ولى اگر ضعف او به قدرى است كه مشقت شديدى داشته، به طورى كه معمولًا نمى شود آن را تحمل كرد، خوردن روزه اشكال ندارد ولى اگر تا سال ديگر خوب شد بايد قضاى آن را بگيرد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 255

و پيغمبر و جانشينان آن حضرت عليهم السلام عمداً نسبت دروغ بدهد روزه او باطل است. و خالى از وجه نيست كه دروغ بستن به پيغمبران و جانشينان آنها و حضرت زهرا، ملحق به

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 256

دروغ بستن به خدا باشد و روزه را باطل كند، ولى اگر شك داشته باشد كه سخنى كذب است يا نه، و به يكى از آنان نسبت دهد، بنا بر اقوى روزه اش باطل نمى شود.

بردن سر در آب مضاف، بنابر احوط روزه را باطل مى كند.

«1303» اگر روزه دار بى اختيار در آب بيفتد و تمام سر او را آب بگيرد، يا فراموش كند كه روزه است و سر را در آب فرو برد، روزه او باطل نمى شود.

«1304» اگر فراموش كند كه روزه است و سر را در آب فرو برد، يا ديگرى به زور سر او را در آب فرو برد؛ چنانچه در زير آب يادش بيايد كه روزه است، يا آن شخص

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 257

دست خود را بردارد، بايد فوراً سر را بيرون آورد و چنانچه بيرون نياورد، روزه اش باطل مى شود.

را جنب كند، و همچنين است بنا بر اظهر اگر فقط براى تيمم وقت دارد، و اگر معصيت كرد و خود را جنب نمود، روزه اش با تيمم بنا بر اظهر صحيح است.

«1309» كسى كه در شب ماه رمضان يا روزه واجب معين، جنب است و مى داند كه اگر بخوابد تا صبح بيدار نمى شود، در صورتى كه در نخوابيدن عسر و حرج براى او نباشد، نبايد بخوابد مگر بعد از غسل؛ و چنانچه بخوابد و تا صبح بيدار نشود، روزه اش باطل است و قضا و كفاره بر او واجب مى شود.

«1310» هرگاه جنب در شب ماه رمضان يا روزه واجب معين بخوابد و بيدار شود، اگر اطمينان به بيدار شدن پيش از اذان صبح براى غسل را ندارد، بايد نخوابد اگر چه احتمال بدهد كه اگر دوباره بخوابد پيش از اذان صبح بيدار مى شود.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 258

«1311» كسى كه در شب ماه رمضان يا روزه واجب معين جنب است و مى داند يا اطمينان دارد كه اگر بخوابد پيش از اذان صبح بيدار مى شود، چنانچه تصميم داشته باشد كه بعد از بيدار شدن غسل كند و با اين تصميم بخوابد و تا اذان خواب بماند، بايد روزه بگيرد و روزه اش صحيح مى باشد.

«1312» كسى كه در شب ماه رمضان يا روزه واجب معين جنب است و مى داند يا احتمال مى دهد كه اگر بخوابد پيش از اذان صبح بيدار مى شود، چنانچه نخواهد بعد از بيدار شدن غسل كند، يا ترديد داشته باشد كه غسل كند يا نه، در صورتى كه بخوابد و بيدار نشود، روزه اش باطل است و قضا و كفّاره لازم است.

ص: 315

1313» اگر جنب در شب ماه رمضان يا روزه واجب معين بعد از جنب شدن خوابيد و بيدار شد، در صورتى كه اطمينان دارد كه اگر دو مرتبه بخوابد قبل از اذان صبح بيدار مى شود خوابيدن دفعه دوم بر او حرام نيست ولى خلاف احتياط است؛ و اگر دوباره خوابيد و بيدار نشد، بايد قضاى آن را بگيرد و بنا بر احتياط واجب كفاره هم بدهد و اگر بيدار شد باز دفعه سوم خوابيد و تا اذان صبح بيدار نشد قضاى آن روز را بايد بگيرد و وجوب كفّاره مطابق احتياط بلكه اقوى است.

«1314» خوابى را كه در آن محتلم شده خواب اول حساب نمى شود، بلكه اگر از آن خواب بيدار شود و دوباره بخوابد خواب اول حساب مى شود.

«1315» اگر روزه دار در روز محتلم شود، واجب نيست فوراً غسل كند.

«1316» هرگاه در ماه رمضان بعد از اذان صبح بيدار شود و ببيند محتلم شده، اگر چه بداند پيش از اذان بوده، روزه او صحيح است.

«1317» كسى كه مى خواهد قضاى روزه رمضان را بگيرد، هرگاه تا اذان صبح جنب بماند، اگر چه از روى عمد نباشد بنا بر اظهر روزه او باطل است و در صورتى كه وقت گرفتن روزه قضا طورى تنگ است كه اگر روزه اش باطل باشد ديگر فرصتى براى گرفتن روزه قضا ندارد، احتمال دارد ملحق به روزه ماه رمضان باشد.

«1318» اگر زن در ماه رمضان پيش از اذان صبح از حيض يانفاس پاك شود و عمداً غسل نكند، يااگر وظيفه او تيمم است عمداً تيمم نكند، روزه اش باطل است.

و وجوب كفاره خالى از وجه نيست.

رساله توضيح المسائل،

ص: 316

متن، ص: 259

«1319» اگر زن نزديك اذان صبح از حيض و نفاس پاك شود و براى هيچ كدام از غسل و تيمم وقت نداشته باشد، يا بعد از اذان بفهمد كه پيش از اذان پاك شده؛ روزه او صحيح است.

«1320» اگر زن بعد از اذان صبح از خون حيض يا نفاس پاك شود، يا در بين روز خون حيض يا نفاس ببيند، اگر چه نزديك مغرب باشد، روزه او باطل است.

«1321» اگر زنى كه در حال استحاضه است غسلهاى خود را به تفصيلى كه در احكام استحاضه گفته شد بجا آورد، روزه او صحيح است، و بى وجه نيست كه صحت روزه او مشروط به انجام غسلى باشد كه بايد براى نماز صبح انجام دهد، ولى بنا بر اظهر غسل نمازهاى مغرب و عشاى شب گذشته و شب آينده در صحيح بودن روزه او شرط نيست، و بنا بر احتياط واجب مستحاضه متوسطه هم مثل كثيره، انجام غسلى كه بر او واجب است در صحيح بودن روزه اش شرط است ولى وضوى واجب بر مستحاضه قليله، شرط صحت روزه نيست.

«1322» در تمام مواردى كه غسل واجب است، اگر نتوانست غسل كند، وجوب تيمّم خالى از وجه نيست، و بنا بر احتياط واجب بعد از تيمّم بايد تا اذان صبح بيدار بماند.

نبايد آن را عمداً فرو ببرد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 260

«1325» اگر روزه دار بتواند از قى كردن خوددارى كند، چنانچه براى او ضرر و مشقت نداشته باشد، بايد خوددارى نمايد.

«1326» اگر يقين داشته باشد كه به واسطه آروغ زدن، چيزى از گلو بيرون مى آيد، نبايد عمداً آروغ بزند ولى اگر يقين نداشته باشد اشكال ندارد.

«1327» اگر آروغ بزند و بدون اختيار چيزى در گلو يا دهانش بيايد، بايد آن را بيرون بريزد و اگر بى اختيار فرو رود، روزه اش صحيح است. و در صورت فرو بردن عمدى، روزه اش باطل، و قضا و كفّاره بر او واجب مى شود.

«1328» اگر روزه دار با علم و عمد قصد انجام فعلى را بنمايد كه روزه را باطل مى كند، روزه اش باطل است ولى كفاره ندارد.

پى در پى بگيرد و اگر بقيه آن پى در پى نباشد اشكال ندارد، بنابر اين كسى كه مى خواهد سى و يك روز پى در پى روزه بگيرد بايد زمانى را انتخاب كند كه در بين اين سى و يك روز، روزى كه روزه داشتن در آن حرام است، مثل عيد قربان، وجود نداشته باشد، و همچنين روزى نباشد كه روزه آن بر او واجب باشد، مثل اينكه نذر كرده باشد يا ماه مبارك رمضان پيش آيد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 261

«1332» اگر به چيز حرامى روزه خود را باطل كند، چه آن ذاتاً حرام باشد مثل شراب و زنا، يا به جهتى حرام شده باشد، مثل نزديكى با همسر در حال حيض، بنابر احتياط كفّاره جمع بر او واجب مى شود، يعنى بايد يك بنده آزاد كند و دو ماه روزه بگيرد و شصت فقير را سير كند يا به هر كدام آنها يك مُد گندم يا جو يا نان و مانند اينها بدهد؛ و چنانچه هر سه برايش ممكن نباشد، هر كدام كه ممكن است بايد انجام دهد.

«1333» اگر نذر كند كه روز معينى را روزه بگيرد، چنانچه در آن روز عمداً روزه خود را باطل كند، بايد يك بنده آزاد نمايد يا دو ماه پى در پى روزه بگيرد يا به شصت فقير طعام دهد، ولى اگر نذر او مطلق باشد و روزى را براى آن روزه بگيرد، مانند روزه مستحبى مى تواند در آن روز چه پيش از ظهر و چه بعد از ظهر افطار كند و در روز ديگرى براى اداى نذرش روزه بگيرد.

«1334» كسى كه قضاى روزه

ص: 319

ماه رمضان گرفته است، در صورت وسعت وقت پيش از ظهر مى تواند افطار كند و آن قضا را در وقت ديگرى انجام دهد ولى افطار بعد از ظهر حرام است، و اگر بعد از ظهر افطار كند بايد كفاره بدهد و كفاره او اطعام ده فقير و در صورت عدم توانايى سه روز روزه گرفتن است.

«1335» كسى كه مى تواند وقت را تشخيص دهد، اگر به گفته كسى كه مى گويد مغرب شده افطار كند و بعد بفهمد مغرب نبوده است، قضا و كفاره بر او واجب مى شود.

«1336» كسى كه عمداً روزه خود را باطل كرده، اگر براى فرار از كفاره به سفر برود، اگر چه پيش از ظهر، كفاره از او ساقط نمى شود.

«1337» اگر يقين كند كه روز اول ماه رمضان است و عمداً روزه خود را باطل كند، بعد معلوم شود كه آخر شعبان بوده، كفاره بر او واجب نيست.

«1338» اگر انسان شك كند كه آخر رمضان است يا اول شوال، و عمداً روزه خود را باطل كند، بعد معلوم شود كه اول شوال بوده، كفاره بر او واجب نيست.

«1339» اگر روزه دار در ماه رمضان با زن خود كه روزه دار است نزديكى كند، چنانچه زن را مجبور كرده باشد، كفاره روزه خودش و روزه زن را بايد بدهد ولى اگر

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 262

در اثناء زن راضى شود، بنا بر احتياط واجب مرد دو كفاره بدهد و زن يك كفاره و اگر زن به نزديكى راضى بوده، بر هركدام يك كفاره واجب مى شود.

«1340» اگر زنى شوهر روزه دار خودرا مجبور كند كه نزديكى نمايد يا كار ديگرى

ص: 320

كه روزه را باطل مى كند انجام دهد، واجب نيست كفاره روزه شوهر را بدهد.

«1341» كسى كه به سبب مسافرت يا بيمارى روزه نمى گيرد، نمى تواند زن روزه دار خود را مجبور به نزديكى كند.

«1342» اگر كفاره واجب شود نبايد در بجاآوردن آن كوتاهى كرد ولى لازم نيست فوراً آن را انجام داد.

«1343» اگر كفاره واجب شود و چند سال آن را بجا نياورد، چيزى بر آن اضافه نمى شود.

263

حرف آنها اطمينان پيدا كند.

4- اين كه كسى بگويد صبح شده و انسان گمان كند شوخى مى كند يا دروغ مى گويد و چيزى بخورد بعد معلوم شود صبح بوده است، در حالى كه خودش به تنهايى مى توانست تحقيق كند.

5- دو نفر عادل يا شخص موثقى بگويد كه مغرب شده است، و انسان از گفته آنان اطمينان پيدا كند و افطار نمايد، اما بعداً بفهمد مغرب نشده بود.

6- انسان به خاطر تاريكى افطار كند، بعد بفهمد مغرب نبوده است، ولى بنابر احتياط واجب نيز دراين صورت بايد كفاره بدهد، ولى اگربه خاطر تاريكى اطمينان داشت مغرب شده و افطار كرد، بعد معلوم شد مغرب نبوده، كفاره ندارد، بلكه بنا بر اظهر قضا هم واجب نيست.

7- كسى كه غسل جنابت را فراموش كند و روزه بگيرد، يا اين كه تمام روز را خواب باشد و نيّت روزه نكرده باشد، يا روزه گرفتن را فراموش كند.

8- شخص نابينا يا زندانى بدون سؤال و تحقيق از صبح شدن، كارى كه روزه راباطل مى كند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده است.

«1345» اگر كسى عمداً قى كند روزه اش باطل است و قضا دارد، ولى كفاره واجب نيست و در صورت اماله كردن با چيز روان، بنابراحتياط واجب، كفاره لازم است.

«1346» مضمضه كردن، يعنى آب در دهان گردانيدن، براى روزه دار جايز است حتى اگر براى غير وضو، مثل خنك شدن باشد، و بهتر است در غيروضو اين كار را انجام ندهد، و مستحب است بعد از مضمضه، سه مرتبه آب دهان را بيرون بريزد، ولى اگر براى غير وضوى واجب و غير مداوا مضمضه يا

ص: 322

استنشاق كرد، و بدون اختيار آب در حلق او فرو رفت، بنا بر احتياط واجب بايد قضاى اين روزه را بگيرد.

«1347» اگر روزه دار براى درمان غير ضرورى در بينى يا گوش دارو بريزد يا سرمه بكشد اگر نداند كه دارو به حلق مى رسد ولى اتفاقاً از اين مجارى به حلق رسيد و پائين رفت بنا بر احتياط واجب بايد قضاى روزه را بگيرد اما اگر بداند كه به حلق مى رسد، بنا بر اظهر روزه باطل و قضاى آن واجب است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 264

«1348» مسواك كردن براى روزه دار، مانند مضمضه جايز و بلكه مستحب است، ولى اگر مسواك را از دهان بيرون آورد و دوباره در دهان وارد كند، نگذارد آب آن داخل حلق شود، ولى اگر آب مسواك به قدرى كم باشد كه در آب دهان مستهلك مى شود، مانعى ندارد.

«1349» اگر در ماه رمضان، بعد از تحقيق يقين كند كه صبح نشده و كارى كه روزه را باطل مى كند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده، قضا لازم نيست.

«1350» اگر انسان شك كند كه مغرب شده يا نه، نمى تواند افطار كند، ولى اگر شك كند كه صبح شده يا نه، پيش از تحقيق هم مى تواند كارى كه روزه را باطل مى كند انجام دهد.

مستى فوت شده، بايد قضا نمايد، اگر چه چيزى را كه به واسطه آن مست شده، براى معالجه خورده باشد.

«1354» اگر از چند ماه رمضان روزه قضا داشه باشد، قضاى هر كدام را كه اول بگيرد مانعى ندارد. ولى اگر وقت قضاى رمضان آخر تنگ باشد، مثلًا پنج روز از رمضانِ گذشته قضا داشته باشد و پنج روز هم به رمضان بعدى مانده باشد، بايد اول قضاى رمضانِ گذشته را بگيرد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 265

نيت روزه بكند و روزه اش هم صحيح است.

«1359» اگر فراموش كند كه مسافر است، يا فراموش كند كه روزه مسافر باطل است و در سفر روزه بگيرد، روزه اش باطل است.

«1360» اگر مسافر نداند كه روزه در سفر صحيح نيست و روزه بگيرد روزه اش صحيح است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 266

است قضاى آن را بگيرد، و در صورت عدم توانايى واجب است براى هرروز يك مُد طعام از گندم و جو و مانند اينها صدقه دهد.

«1365» زنى كه زاييدن او نزديك است و روزه براى حملش يا خودش ضرر دارد، واجب است افطار نمايد و براى هر روز يك مُد طعام به فقير بدهد و در هر دو صورت روزه هايى را كه نگرفته، بعداً بايد قضا نمايد.

«1366» زنى كه بچه شير مى دهد و شير او كم است، چه مادر بچه باشد يا دايه او، چه با اجرت شير بدهد يا بى اجرت، اگر روزه براى خودش يا بچه اى كه شير مى دهد ضررداد، واجب است افطار كند و براى هر روز يك مُد طعام به فقير بدهد، و در هردو صورت روزه هايى را كه نگرفته بعد از بر طرف شدن عذر، بايد قضا

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 267

نمايد، و اگر كسى پيدا شود كه بى اجرت بچه را شير دهد، يا براى شير دادن بچه، از پدر يا مادر بچه يا از شخص ديگرى كه اجرت او را بدهد اجرت بگيرد، واجب است كه بچه را به او بدهد و روزه بگيرد.

شرط نيست.

«1369» بنا بر احتياط مستحب در صحيح بودن روزه مستحبى فرزند، اذن پدر و مادر شرط است، گرچه بنا بر اقوى همين كه موجب ناراحتى آنها نشود و يا نهى نكرده باشند روزه اش صحيح است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 268

افق بود، اول ماه ثابت نمى شود.

چهارم: سى روز از اول ماه شعبان بگذرد كه به واسطه آن، اول ماه رمضان ثابت مى شود و سى روز از اول رمضان بگذرد كه به واسطه آن، اول ماه شوال ثابت مى شود.

پنجم: حاكم شرع حكم كند كه اول ماه است بنا بر اظهر.

«1370» اول ماه با پيشگويى منجّمين ثابت نمى شود، ولى اگر انسان از گفته آنان يقين يا اطمينان پيدا كند، بايد به آن عمل نمايد.

«1371» اگر اول ماه رمضان براى كسى ثابت نشود و روزه نگيرد. بعد ثابت شود

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 269

كه شب پيش ماه را ديده اند، بايد روزه آن روز را قضا نمايد.

«1372» اگر در شهرى ماه ديده شد در صورتى براى ساكنين شهر ديگر مفيد است كه يقين يا اطمينان بكنند اگر در آسمان يا زمين مانعى نبود در آنجا هم ماه ديده مى شد، چه در شرق باشد يا در غرب، ولى اگر به اين مطلب يقين نداشته باشند نمى توانند به ديدن ماه در شهر ديگر اكتفا كنند.

«1373» اول ماه به تلگراف ثابت نمى شود، مگر اين كه انسان بداند تلگراف از راهى بوده كه شرعاً معتبر است، مثلًا دو نفر شاهد عادل شهادت داده اند يا آنكه سبب اطمينان شود، اگر چه با ضميمه نشانه ها و امارات ديگر باشد.

«1374» روزى را كه انسان نمى داند آخر رمضان است يا اول شوال، بايد روزه بگيرد ولى اگر تا پيش از مغرب بفهمد كه اول شوال است بايد افطار كند.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 270

- مال حلال مخلوط به حرام.

5- جواهرى كه به واسطه غواصى، يعنى فرو رفتن در دريا به دست مى آيد.

6- غنيمت جنگ.

7- زمينى كه كافر ذمى از مسلمان بخرد.

و احكام اينها به ترتيب در مسائل بعدى ذكر خواهد شد.

سالش زياد بيايد خمس ندارد، ولى اگر علم دارد كه مورِّث خمس مال را نداده، واجب است خمس آن را بدهد.

«1379» پولى را كه انسان قرض مى دهد، اگر سر سال، موعد وصول آن فرارسيده باشد و وصول آن بدون عسر، ممكن باشد، به حكم موجودىِ اوست. در غير اين صورت، هر زمان آن را وصول كرد، با تحقق ديگر شرايط، بايد خمس آن را بدهد و پولى را كه انسان قرض مى گيرد به اصل آن، خمس تعلق نمى گيرد، ولى منافع آن به حكم ديگر منافع است.

«1380» اگر به واسطه قناعت، منفعت كسب را كمتر مصرف كند و چيزى از مخارج سال زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد. و همچنين اگر كسى بيشتر از متعارف و متناسب با شأن خود در سال از درآمد مصرف كند خمس مقدار زائد را بايد بدهد.

«1381» كسى كه ديگرى مخارج او را مى دهد، مثل زنى كه شوهر مخارج او را مى دهد، اگر خودش كسبى داشته باشد بايد خمس تمام مالى را كه به دست مى آورد بدهد، ولى اگر مقدارى از آن را خرج زيارت و مانند آن كرده باشد، فقط بايد خمس باقيمانده را بدهد.

«1382» اگر ملكى را بر افراد معينى مثلًا بر اولاد خود وقف نمايد، چنانچه آنها در آن ملك زراعت و درختكارى كنند و از آن چيزى به دست آورند و از مخارج سال آنان زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهند.

«1383» اگر مالى را كه فقير بابت خمس و زكات و صدقه مستحبى گرفته، از مخارج سالش زياد بيايد و شخص باگرفتن اين مال، ديگر فقير نباشد واجب است

رساله

ص: 330

توضيح المسائل، متن، ص: 272

خمس آن را بدهد.

«1384» تاجر و كاسب و صنعتگر و مانند اينها از وقتى كه شروع به كاسبى مى كنند يك سال كه بگذرد، بايد خمس آنچه راكه از خرج سالشان زياد مى آيد بدهند؛ و كسى كه شغلش كاسبى نيست، اگر اتفاقاً معامله اى كند و منفعتى ببرد، بعد از آن كه يك سال از موقعى كه فايده برده بگذرد، بايد خمس مقدارى را كه از خرج سالش زياد آمده بدهد.

«1385» انسان مى تواند در بين سال هر وقت منفعتى به دستش آيد، خمس آن را بدهد و جايز است دادن خمس را تا آخر سال قمرى، تأخير بيندازد و اگر براى دادن خمسِ زراعت و مانند آن، كه مطابق سال شمسى انجام مى شود، سال خمسى را شمسى قرار دهد، اشكال ندارد.

«1386» كسى كه مانند تاجر و كاسب بايد براى دادن خمس، سال قرار دهد، اگر منفعتى به دست آورد و در بين سال بميرد، بايد مخارج تا موقع مرگش را از آن منفعت كسر كنند و خمس باقيمانده را بدهند.

«1387» اگر قيمت جنسى كه براى تجارت خريده بالا رود، و آن را نفروشد و در بين سال قيمتش پايين آيد، خمس مقدارى كه بالا رفته بر او واجب نيست.

«1388» كسى كه چند رشته كسب دارد، مثلًا اجاره ملك مى گيرد و خريد و فروش و زراعت هم مى كند، مى تواند براى همه درآمدهاى خود يك روز از سال را معين كند و آن را براى خود سال قراردهد و آنچه از مخارج سالش زيادآمد، خمس دهد.

«1389» خرج هايى را كه انسان براى به دست آوردن فايده مى كند، مانند دلالى

ص: 331

و حمالى، مى تواند جزء مخارج ساليانه حساب نمايد.

«1390» آنچه از منافع كسب در بين سال به مصرف خوراك، پوشاك، خريد اثاثيه، خريدِ منزل، جهيزيه دختر، عروسى، زيارت و مانند اينها مى رساند، در صورتى كه از شأن او زياد نباشد و زياده روى هم نكرده باشد، خمس ندارد.

«1391» چيزهايى كه در زندگى به آن احتياج دارد، مانند خانه، اثاثيه و جهيزيه دختر اگر نمى تواند يك دفعه آن را تهيه نمايد ولى مى تواند تدريجاً در طول چند

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 273

سال آنها را تهيه نمايد خمس ندارد مثلًا اگر يك سال زمين را و در سال بعد قسمتى از وسايل ساختمان را بخرد كه دراين صورت اگرچه زمين يا آهن و آجر و يا ساير وسايل مدتى بدون استفاده مى ماند، خمس ندارد، حتى اگر پولى را براى تهيه اينها پس انداز نمايد در صورتى كه با آن پول در يك مرتبه نمى شود تمام آن چيز را خريد و در مدت كمى، مثلًا دو سال و سه سال مى تواند آن چيز را بخرد و عرفاً مى گويند محتاج به آن چيز است و پس انداز كردن هم براى خريدن آن چيز باشد باز هم خمس ندارد؛ ولى اگر بخواهد بعد از مدت طولانى مثلًا بعد از بيست سال آن چيز را بخرد به طورى كه عرفاً نگويند فعلًا به آن محتاج است، در اين صورت پولى كه پس انداز كرده، اگر از يك سال گذشت خمس دارد.

«1392» اگر كسى در بعضى از موارد مخارج شك كند كه جزء مخارج سال هست كه مستثناى از خمس است يا نه، و تعيين آن به تحقيق و مانند آن

ص: 332

ممكن نباشد، اظهر عدم تعلق خمس در آن مورد است، ولى احتياط مستحب در اداى خمس مى باشد.

«1393» اگر در سال سود عايدش گرديد و وقت پرداخت خمس هم قبل از ماههاى حج باشد، بايد خمس آن سود را بدهد، و اگر وقت پرداخت بعد از ماه حج باشد و در همان سال مستطيع شد، مى تواند اين سود را در مخارج حج مصرف كند، و اما اگر سود مربوط به سالهاى قبل باشد، بايد خمس آن را بدهد جز آن مقدار از درآمد اين سال كه استطاعت او را تكميل كرده، كه از مئونه حساب مى شود، و اگر از روى معصيت در سال استطاعت حج بجا نياورد، بنا بر اظهر بايد خمس مالى را كه اختصاص به حج داده شده بپردازد، و اگر تخميس مال موجب بجا نياوردن حجّى شود كه بر او مستقر شده، بعيد نيست از مئونه سالى حساب شود كه در آن مى تواند حج بجا آورد.

«1394» مالى را كه انسان به مصرف نذر و كفاره مى رساند، جزو مخارج سال است و نيز مالى را كه به كسى ببخشد يا جايزه دهد، در صورتى كه از شأن او زياد نباشد، از مخارج سال حساب مى شود.

«1395» كسى كه از كسب و تجارت فايده اى برده، اگر مال ديگرى هم دارد كه

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 274

خمس آن واجب نيست، احتياط اين است كه مخارج سال خود را از آن مال بردارد ولى اظهر اين است كه مى تواند از درآمد سال هم حساب كند.

«1396» اگر كسى پولى را به صاحب منزلى بدهد براى اينكه در منزل او سكونت كند، اگر بدون

ص: 333

اين پول نياز مسكن او تأمين نمى شود اين پول جزو مئونه سال او حساب مى شود.

«1397» اگر از منفعت كسب، آذوقه اى براى مصرف سالش خريده باشد، و در آخر سال زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد.

«1398» اگر از منفعت كسب، پيش از دادن خمس، اثاثيه اى براى منزل بخرد كه خود آن اثاثيه باقى است، و از آن استفاده مى نمايند، خمس آن واجب نيست.

«1399» كفن و بُرد يمانى و قبرى كه از سود بين سال قبل خريد مى كنند، وقتى سال بر آنها گذشت، بايد خمس آن را بدهند و اگر يك بار خمس آن را بدهند در سال هاى بعد خمس تعلّق نمى گيرد.

«1400» اگر شخصى نتواند خرج سال خود را تأمين كند و سر سال پول و يا چيزهايى از مئونه در خانه زياد بيايد، مى تواند آنها را در مخارج مورد نياز صرف كند و خمس ندارد.

«1401» سرمايه و آلاتى را كه در وقت كسب به آنها و يا تكميل آنها نياز دارد اگر از پولى تهيه كند كه بايد خمس آن را بدهد، حكم همان پول را دارد، و اگر از پولى مثل ارث تهيه شده باشد خمس ندارد، و اگر از دستمزد كارى كه كرده سرمايه يا آن وسايل را تهيه كند، در صورتى كه در همان سالِ كسب با آن سرمايه و وسايل، مقصودى عقلايى و متناسب با شأن خود دارد، اصل سرمايه و وسايل خمس ندارد، ولى واجب است خمس سودى كه از آنها مى برد بدهد، و اين كه گفته شد سرمايه خمس ندارد منظور، آن مقدار از سرمايه است كه زندگى مطابق شأن او بدون آن تأمين نمى شود

ص: 334

پس اگر سرمايه زيادتر از اين بود آن مقدار زيادتر خمس دارد.

«1402» در مواردى كه براى كم كردن اجاره منزل، دادن قرض شرط مى شود، اگر بدون اين پول نياز مسكن او تأمين نمى شود، اين قرض خمس ندارد حتى اگر

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 275

چند سال در دست صاحب منزل باقى بماند.

«1403» اگر در اول سال منفعتى نبرد و از سرمايه خرج كند، و پيش از تمام شدن سال منفعتى به دستش آيد، مى تواند مقدارى را كه از سرمايه برداشته از منافع كسر كند.

«1404» اجناس مغازه اى كه به عنوان سرمايه حساب شده و خمس آن پرداخت گرديده، اگر در رأس سال خمسى آينده به سبب گران شدن اجناس، قيمت آن بالا رفته باشد، ملاك در حساب سرمايه، قيمت فعلى آن است در صورتى كه فروش آن جنس به نرخ روز سود آور باشد.

«1405» اگر غير از سرمايه چيز ديگرى از مالهاى او از بين برود، نمى تواند از منفعتى كه به دستش مى آيد آن چيز را تهيه كند، ولى اگر در همان سال به آن چيز احتياج داشته باشد، مى تواند در بين سال از منافع كسب آن را تهيه نمايد.

«1406» اگر در اول سال براى مخارج خود قرض كند وپيش از تمام شدن سال منفعتى ببرد، مى تواند مقدار قرض خود را از آن منفعت بپردازد.

«1407» اگر در تمام سال منفعتى نبرد و براى مخارج خود قرض كند، مى تواند از منافع سالهاى بعد قرض خود را ادا نمايد.

«1408» در معاشرت واستفاده از اموال كسانى كه انسان مى داند خمس مال خود را نمى دهند، تا علم به بودن خمس در مال

ص: 335

مورد ابتلا ندارد، تصرف در آنها مانعى ندارد.

«1409» بعد از گذشت سال تا خمس مال خود را ندهد نمى تواند در آن مال تصرف كند اگر چه قصد دادن خمس را داشته باشد.

«1410» كسى كه باديگرى در مالى شريك است، اگر خمس منافع خود را بدهد و شريك او ندهد، براى تصرف در آن مال بايد از حاكم شرع اجازه بگيرد.

«1411» كسى كه خمس بدهكار است نمى تواند آن را به ذمه بگيرد يعنى خود را بدهكار اهل خمس بداند و در تمام مال تصرف كند مگر اين كه با حاكم شرع مصالحه كند يا از او اجازه بگيرد، و چنانچه تصرف كند و آن مال تلف شود، بايد خمس آن را بدهد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 276

«1412» كسى كه خمس بدهكار است، اگر با حاكم شرع مصالحه كند، مى تواند در تمام مال تصرف نمايد و بعد از مصالحه، منافعى كه از آن به دست مى آيد مال خود او است.

«1413» اگر از مالى كه خمس آن واجب شده ولى خمس آن را نپرداخته و به ذمّه هم نگرفته، سودى ببرد، مقدارى از سود كه در مقابل خمس آن مال است مال شخص نخواهد بود، و بايد خمس اصل مال و تمام سودى كه در مقابل خمس بدست آورده و خمس بقيه سود را بدهد، مثلًا صد تومان مال خمس نداده داشته و از آن پنجاه تومان سود برده، بيست تومان بابت خمس اصل مال و ده تومان بابت سود اين بيست تومان و هشت تومان بابت خمس چهل تومان باقيمانده، بايد خمس بدهد.

«1414» در تعلق خمس به سودى كه به

ص: 336

مال طفل تعلق مى گيرد اشكال است و ظاهر عدم تعلق خمس است به مال طفل، ولى احوط اداى خمس بعد از بلوغ است و وقت تعلق آن گذشتن سال بر اولين سودى است كه علم به وقت آن دارد.

«1415» كسى كه خمس مال خود را نداده و فقير شده، و يا اگر الان بدهد فقير مى شود، همان طور كه ساير بدهى ها ساقط نمى شود، خمس مال او نيز ساقط نمى شود و بايد به حاكم شرع مراجعه كند.

* كسى كه از اول تكليف خمس نداده، اگر ملكى بخرد و قيمت آن بالا رود، چنانچه آن ملك را براى ترقى قيمت نخريده باشد، مثلًا زمينى را براى زراعت خريده است، اگر پول آن را بعد از تعلق خمس به فروشنده داده، خمس همان پول را فعلًا بايد بدهد و تفاوت ارزش پول را با حاكم مصالحه نمايد. و با پرداخت خمس تصرفات قبلى بدون اشكال مى شود، و اگر آن پول مشكوك در تعلق خمس بوده، احتياطاً با حاكم مصالحه نمايد.

* كسى كه از اول تكليف خمس نداده، اگر از منافع كسب، چيزى كه به آن احتياج ندارد خريده و يك سال از خريد آن گذشته، بايد خمس آن را بدهد؛ ولى اثاث خانه و چيزهاى ديگرى كه نياز داشته و مطابق شأن خود خريده، اگر بداند كه از فايده در بين سال خود آنها را خريده، خمس واجب نيست؛ و اگر نداند كه از

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 277

منافع در بين سال خريده يا بعد از گذشت سال، احتياطاً با حاكم شرع مصالحه نمايد.

نفت، زغال سنگ، فيروزه، عقيق، زاج، نمك، و معادن ديگر چيزى به دست آورد، در صورتى كه به مقدار نصاب برسد، بنابر اقوى بايد خمس آن را بدهد، و برخلاف منفعت كسب، خمس معدن را نمى تواند تا سر سال به تأخير بيندازد.

«1417» نصاب معدن 15 مثقال معمولى طلاى سكه دار است، يعنى اگر قيمت چيزى را كه از معدن بيرون آورده، بعد از كم كردن هزينه اخراج به 15 مثقال طلاى سكه دار برسد، بايد خمس آن را بدهد.

«1418» سودى كه از معدن برده، اگر قيمت آن به 15 مثقال طلاى سكه دار نرسد، بنا بر اقوى خمس آن در صورتى لازم است كه به تنهايى يا با منفعت هاى ديگر كسب او، از مخارج سالش زياد بيايد.

«1419» لازم نيست كه معدن را يك دفعه اخراج كند بلكه اگر مدتى اعراض كند و دوباره مشغول شود نيز كافى است.

«1420» اگر چند نفر با شراكت، معدن را استخراج كنند، چنانچه بعد از كسر هزينه استخراج، نصيب هر كدام به حد نصاب برسد بايد خمس آن را بدهند، و بنا بر احتياط واجب، اگر نصيب مجموع همه به حد نصاب برسد، بايد هركدام خمس نصيب خود را بدهد.

«1421» لازم نيست كه معدن يكى باشد بلكه اگر متعدد هم باشد و درآمد مجموع بعد از كسر هزينه به حد نصاب برسد خمس دارد و همچنين لازم نيست كه معدن از يك نوع باشد، بلكه اگر از چند نوع هم باشد، خمس واجب است.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 278

آن را پيدا كند و طورى باشد كه به آن، گنج بگويند.

«1423» اگر انسان در زمينى كه ملك كسى نيست، گنجى پيدا كند مال خود او است و بايد خمس آن را بدهد.

«1424» نصاب گنج 105 مثقال نقره يا 15 مثقال طلا است، يعنى اگر قيمت چيزى راكه از گنج به دست مى آورد، بعد ازكم كردن هزينه اخراج، به 105 مثقال نقره سكه دار يا 15 مثقال طلاى سكه دار برسد بايد خمس آن را بدهد، و در تعلق خمس به گنج نيز گذشتن سال معتبر نيست.

«1425» اگر در زمينى كه از ديگرى خريده گنجى پيدا كند واحتمال بدهد كه مال فروشنده است، بايد به او اطلاع دهد و اگر آن فروشنده ادعا كرد كه مال اوست و راست گفتن او محتمل بود، به او داده مى شود، و اگر گفت مال من نيست بنابراحتياط واجب به فروشنده قبل از او اطلاع داده مى شود، و اگر هيچكدام از فروشندگان مدعى مالكيت نبودند، مال پيدا كننده است و خمس آن بر او واجب مى شود، و همچنين است در موردى كه گنج در ملك ديگرى پيدا شود، اگر چه احتياط مستحب آن است كه همه را صدقه بدهد تا در مواردى كه بين خمس و صدقه مشترك است مصرف شود.

«1426» اگر كسى حيوانى از چهارپايان را بخرد و در شكم او مالى از قبيل طلا و نقره باشد، چنانچه احتمال بدهد مال فروشنده و يا فروشنده قبل از او است، بايد به او خبر دهد، و تمام مراتبى كه در مسئله گذشته در مورد خبر دادن گفته شد، اينجا هم جارى مى شود، ولى اگر در شكم

ص: 339

ماهى دريا و يا آهوى صحرا و مانند اينها كه مالك مشخصى ندارد، مالى از قبيل طلا و نقره پيدا كرد، اطلاع دادن به كسى لازم نيست و مانند وقتى است كه فروشندگان حيوان همه نفى مالكيت كنند. بنابراين احوط آن است كه بعد از پرداخت خمس، بقيه آن را صدقه بدهد، اگر چه اظهر آن

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 279

است كه اصلًا گنج نيست و از قبيل مال پيدا شده است.

واجب نيست.

«1430» اگر خمس مال حلال مخلوط به حرام را بدهد و بعد بفهمد كه مقدار حرام بيشتر از خمس بوده، بايد در مقدارى كه مى داند از خمس بيشتر است، به وظيفه فعلى خود عمل نمايد و در مقدارى كه نمى داند و احتمال مى دهد، مطابق مسأله قبلى عمل نمايد.

«1431» اگر خمس مال حلال مخلوط به حرام را بدهد، يا مالى كه صاحبش را نمى شناسد به نيت او صدقه بدهد و بعداً صاحبش پيدا شود، اگر عين مال باقى باشد و يا هنگام پرداخت خمس به اهلش، جهت آن را اعلام كرده باشد، به كسى كه مال در دست اوست رجوع مى شود و اين شخص صدقه دهنده يا خمس دهنده ضامن نيست، در غير اين صورت بنابر احتياط واجب، بايد به مقدار مالش به او بدهد يا اين كه مصالحه نمايد، و در مواردى كه از طرف صاحب مال صدقه داده

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 280

است، مالك مى تواند ثواب صدقه را براى خود اختيار كند يا اين كه مالش را از اين شخص بگيرد.

«1432» اگر مال حلالى با حرام مخلوط شود و مقدار حرام معلوم باشد و انسان بداند كه صاحب آن از چند نفر معيّن بيرون نيست ولى نتواند بفهمد كيست، بايد بنا بر احتياط با آنها مصالحه نمايد، و اگر مصالحه ممكن نيست بنا بر اظهر بين آنها به نسبت سهم هركدام تقسيم نمايد.

«1433» اگر عمداً مال حلالى را به قصد اكتفا كردن به خمس با مال حرام مخلوط كند، بنا بر اظهر مورد مورد خمس نيست، و بنا بر احتياط واجب بايد آن قدر صدقه بدهد تا

ص: 341

يقين كند كه ذمّه او بَرى ء شده است.

بزرگ مانند دجله و فرات فرو رود و جواهرى بيرون آورد، چنانچه در آن رودخانه جواهر عمل مى آيد، بايد خمس آن را بدهد.

«1440» اگر در آب فرو رود و مقدارى عنبربيرون آورد كه قيمت آن 18 نخود طلا يا بيشتر باشد، بايد خمس آن را بدهد، و چنانچه از روى آب يا از كنار دريا به دست آورد، اگر قيمت آن به مقدار 18 نخود طلا هم نرسد، در صورتى كه اين كار كسبش باشد و به تنهايى يا با منفعت هاى ديگر از مخارج سالش زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد.

خمس زمين آنها را بدهد و در صورتى كه مقصود او از خريد، بناى آن باشد، ولو زمين هم به تبع بنا داخل معامله است خمس ندارد، و بنابراحتياط واجب كسى كه خمس را از ذمّى مى گيرد و به اهلش مى دهد بايد در وقت گرفتن و دادن نيّت داشته باشد.

«1443» اگر كافر ذمى زمينى را كه از مسلمان خريده به مسلمان ديگرى هم بفروشد، بايد خمس آن را بدهد و نيز اگر بميرد و مسلمانى آن زمين را از او ارث ببرد، بايد خمس آن را از همان زمين، يا از مال ديگرش بدهند.

«1444» اگر كافر ذمى موقع خريد زمين شرط كند كه خمس ندهد، شرط باطل و معامله صحيح است و بنابراظهر بايد خمس آن را بدهد؛ و اگر شرط كند كه فروشنده خمس آن را بدهد، معامله و شرط هر دو صحيح است.

«1445» اگر كافر ذمّى، صغير يا ديوانه باشد و ولىّ او برايش زمينى بخرد، بنا بر احتياط واجب بايد ولىّ خمس آن را بدهد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 283

در صورتى به او اذن داده مى شود كه بداند آن مجتهد و مجتهدى كه از او تقليد مى كند، سهم امام عليه السلام را از نظر كميّت و كيفيّت به يك نحو مصرف مى كنند.

«1447» كسى كه خمس مى دهد، هنگام دادن خمس به مجتهد يا نماينده او يا در صورتى كه مجاز است، هنگام رساندن خمس به موارد مصرف آن، بايد قصد قربت نمايد، يعنى خمس را به قصد انجام فرمان خداوند وبراى نزديك شدن به او بدهد، ولى اگر ديگرى را براى رساندن خمس وكيل كرده باشد، همين كه وكيل قصد قربت كند كافى است.

«1448» سيّد يتيمى كه به او خمس مى دهند، بايد فقير باشد ولى به سيّدى كه در سفر درمانده شده، اگر در وطنش فقير هم نباشد، مى شود خمس داد.

«1449» به سيّدى كه در سفر درمانده شده، اگر سفر او سفر معصيت باشد، نبايد خمس بدهند.

«1450» به سيّدى كه عادل نيست مى شود خمس داد ولى به سيّدى كه دوازده امامى نيست بنا بر اظهر نبايد خمس بدهند.

«1451» به سيّدى كه معصيت كار است، اگر خمس دادن كمك به معصيت او باشد، بنا بر احوط نمى شود خمس داد، و به سيّدى هم كه آشكارا معصيت مى كند، اگر چه دادن خمس كمك به معصيت او نباشد، بهتر اين است كه خمس ندهند.

«1452» اگر كسى بگويد سيّدم نمى شود به او خمس داد مگر آن كه دو نفر

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 284

عادل، سيّد بودن او را تصديق كنند يا در بين مردم به طورى معروف باشد كه انسان يقين يا اطمينان پيدا كند كه سيّد است، و بنا بر

ص: 345

اظهر اگر انسان به سيّد بودن كسى گمان داشت ولى دو نفر عادل هم سيّد بودنش را تصديق نكردند و در بين مردم و يا شهر خودش هم معروف به سيّد بودن نبود باز هم كافى است و مى شود به او خمس داد.

«1453» به كسى كه در شهر خودش به سيّد بودن مشهور باشد، اگر انسان به سيّد بودن او اطمينان ياگمان پيدا كند، مى شود خمس داد.

«1454» كسى كه زنش سيّده است خمسش را بنابر احتياط واجب نبايد به او بدهد كه به مصرف مخارج خودش برساند ولى اگر مخارج ديگران بر آن زن واجب باشد و نتواند مخارج آنان را بدهد، جايز است انسان خمس به آن زن بدهد كه به مصرف آنان برساند.

«1455» اگر مخارج سيّدى كه زوجه انسان نيست بر انسان واجب باشد بنابر احتياط واجب، نمى تواند خوراك و پوشاك او را از خمس بدهد؛ ولى اگر مقدارى خمس ملك او كند كه به مصرف ديگرى غير مخارج خودش- كه بر خمس دهنده واجب است- برساند مانعى ندارد.

«1456» به سيّد فقيرى كه مخارجش بر ديگرى واجب است و او نمى تواند مخارج آن سيّد را بدهد، مى شود خمس داد.

«1457» احتياط مستحب آن است كه بيشتر از مخارج يك سال به يك سيّد فقير خمس ندهند.

«1458» اگر در شهر سيّد مستحقى نباشد و احتمال هم ندهد كه پيدا شود، يا نگهدارى خمس تا پيدا شدن مستحق ممكن نباشد، بايد خمس را به شهر ديگرى ببرد و به مستحق برساند و هزينه بردن خمس، بنابراظهر از خمس برداشته مى شود اگرچه خلاف احتياط است، و اگر خمس از بين برود،

ص: 346

چنانچه در نگهدارى آن كوتاهى كرده، بايد عوض آن را بدهد و اگر كوتاهى نكرده، چيزى بر او واجب نيست.

«1459» هرگاه در شهر خودش مستحقى نباشد ولى احتمال دهد كه پيدا شود،

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 285

اگر چه نگهدارى خمس تا پيدا شدن مستحق ممكن باشد، مى تواند خمس را به شهر ديگر ببرد و چنانچه در نگهدارى آن كوتاهى نكند و تلف شود، لازم نيست چيزى بدهد. ولى نمى تواند هزينه بردن آن را از خمس بر دارد.

«1460» اگر در شهر خودش مستحق پيدا شود، باز هم مى تواند خمس را به شهر ديگر ببرد و به مستحق برساند ولى مخارج بردن آن را بايد از خودش بدهد و در صورتى كه خمس از بين برود، اگرچه در نگهدارى آن كوتاهى نكرده باشد ضامن است.

«1461» اگر خمس را از خود مال ندهد و از جنس ديگر بدهد، بايد به قيمت واقعى آن جنس حساب كند و چنانچه گرانتر از قيمت حساب كند، اگر چه مستحق به آن قيمت راضى شده باشد بايد مقدارى را كه زياد حساب كرده بدهد.

«1462» كسى كه از مستحق طلبكار است و مى خواهد طلب خود را بابت خمس حساب كند، بنابر احتياط واجب بايد خمس را به او بدهد و بعد مستحق بابت بدهى خود به او برگرداند، ولى اگر با اذن حاكم شرع باشد اين احتياط لازم نيست.

«1463» مستحق نمى تواند خمس را بگيرد و به مالك ببخشد، ولى كسى كه مقدار زيادى خمس بدهكار است و فقير شده و اميد ثروتمند شدنش هم نمى رود و مى خواهد مديون اهل خمس نباشد، اگر مستحق راضى شود كه

ص: 347

خمس را از او بگيرد و به او ببخشد، اشكال ندارد.

«1464» اگر خمس را با حاكم شرع يا وكيل او يا با سيّد دستگردان كند و بخواهد در سال بعد بپردازد نمى تواند از منافع آن سال كسر نمايد مثلًا اگر هزار تومان دستگردان كرده و از منافع سال بعد دو هزار تومان بيشتر از مخارجش داشته باشد، بايد اول خمس دو هزار تومان را بدهد و سپس هزار تومانى را كه بابت خمس بدهكار است از بقيه بپردازد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 286

اول ماه دوازدهم نمى تواند طورى در مال تصرف كند كه مال از بين برود، و اگر چنين تصرف كند ضامن است.

«1468» اگر مالك گاو، گوسفند، شتر، طلا ونقره دربين سال بالغ شود زكات براو واجب نيست.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 287

«1469» بنابر اظهر و احوط زكات گندم و جو وقتى واجب مى شود كه دانه آنها سفت و محكم شود، و زكات كشمش وقتى واجب مى شود كه به صورت غوره است، و خرما هم موقعى كه شروع به زرد يا قرمز شدن كند زكات آن واجب مى شود. ولى وقت دادن زكات در گندم و جو، موقع خرمن شدن و جدا كردن كاه آنها و در خرما موقع چيدن و در كشمش هنگامى است كه خشك شده باشد.

«1470» اگر موقع واجب شدن زكات گندم، جو، كشمش و خرما- كه در مسأله پيش گفته شد- صاحب آنها بالغ باشد بايد زكات آنها را بدهد.

«1471» اگر صاحب گاو، گوسفند، شتر، طلا و نقره در تمام سال ديوانه باشد، زكات بر او واجب نيست و اگر در مقدارى از سال هم ديوانه شود نيز زكات بر او واجب نيست.

«1472» اگر صاحب گاو، گوسفند، شتر، طلا و نقره در مقدارى از سال مست يا بيهوش شود، بنا بر احوط زكات از او ساقط نمى شود و همچنين است اگر موقع واجب شدن زكات گندم، جو، خرما و كشمش مست يا بيهوش باشد.

«1473» مالى را كه از انسان غصب كرده اند و نمى تواند به هيچ وجه در آن تصرف كند زكات ندارد، و نيز اگر زراعتى را از او غصب كنند و موقعى كه زكات آن واجب

ص: 349

مى شود، در دست غصب كننده باشد، هنگامى كه به صاحبش برمى گردد زكات ندارد.

«1474» اگر كسى طلا و نقره يا چيز ديگرى را كه زكات آن واجب است قرض كند و يك سال نزد او بماند، بايد زكات آن را بدهد و بر كسى كه قرض داده چيزى واجب نيست، اگر چه در پرداخت قرض تأخير شده باشد و علت تأخير هم خود قرض دهنده باشد بنا بر اظهر، هرچند در صورت اخير، احتياط مستحب در پرداخت زكات است.

«1475» اگر مالى را براى انسان وصيت كنند، در صورتى كه از مردن وصيت كننده و قبول وصيّت يك سال بگذرد و آن مال از چيزهايى باشد كه زكات آن واجب است، شخص قبول كننده بايد زكات آن را بدهد.

«1476» اگر در بين سال، مالى كه زكات به آن تعلق مى گيرد، مثل گاو، گوسفند،

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 288

شتر، طلا و نقره به علّت انتقال يا صدقه يا نذر به عين مال، از حد نصاب خارج شود زكات واجب نمى شود.

«1477» اگر به علت رسيدن مال به حدّ نصاب، مستطيع شود و رسيدن سالِ زكات بعد از زمان حج باشد، حج واجب مى شود، و اگر از روى معصيت حج بجانياورد تا سال زكات فرا برسد، زكات واجب مى شود اگر چه به سبب تقصير در انجام حج و پرداخت زكات استطاعت او براى حج، در سالهاى آينده از بين برود، و اگر فرارسيدن سال زكات قبل از اولين ماه از ماههاى سه گانه حج (شوال، ذيقعده و ذيحجه) باشددر اين صورت زكات واجب است و حج واجب نمى شود، مگر آن كه با بقيه مال

ص: 350

مستطيع براى حج باشد.

«1478» كسى كه زكات يا خمس يا واجبات ماليه ديگرى كه به عين مال تعلق مى گيرد و هم كفّاره يا قرض و مانند آن كه به عين مال تعلق نمى گيرد بدهكار است، اگر بميرد و اموالش براى اداى همه آنها كافى نباشد، اداى زكات و خمس و واجبات مالى كه به عين مال تعلق مى گيرد، مقدم است.

«1479» كسى كه حج و زكات بر عهده دارد، اگر بميرد و مالش براى هر دو كافى نباشد چنانچه مالى كه متعلق زكات است باقى باشد اداى زكات مقدم است، و گرنه مالش بين حج و زكات تقسيم مى شود، و اين در صورتى است كه سهم حج براى كمترين مراتب حج كافى باشد، و اگر كافى نباشد احتمال دارد بين اداى زكات و انجام حج مخيّر باشند، اگر چه احتياط واجب در اختيار نمودن حج است، خصوصاً اگر با انجام حج مقدارى مال براى زكات باقى بماند.

«1480» غير از گندم، جو، خرما و كشمش، در چيزهايى كه از زمين مى رويد و با پيمانه يا وزن معامله مى شود و از چيزهايى نيست كه مثل سبزيجات زود فاسد شود، زكات مستحب است و نصاب اين گونه چيزها همان «سيصد مَن تبريز» است.

«1481» اگر چند نفر در مالى شريك باشند، كسى كه سهمش به مقدار نصاب رسيده زكات بر او واجب است، و همچنين اگر كسى در چند جا مالى داشته باشد در صورتى كه مجموع آنها به حدّ نصاب برسد، زكات بر او واجب مى شود.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 289

«1482» دادن زكات مال التجاره، يعنى مالى كه انسان آن را سرمايه كسب

ص: 351

قرار مى دهد با شرايطى مستحب است، كه از جمله اين شرايط، رسيدن آن به حد نصاب طلا يا نقره در تمام سال است، پس اگر مدتى از حد نصاب كمتر شود، زكات استحبابى ندارد.

زرد يا سرخ شود، بايد زكات آن را بدهد.

«1489» اگر بعد از آن كه زكات گندم، جو، خرما و انگور واجب شد، زراعت و درخت را بفروشد، بايد زكات آنها را بدهد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 290

«1490» اگر وزن گندم و جو و خرما و كشمش موقعى كه تَر است به سيصد من تبريز برسد و بعد از خشك شدن كمتر از اين مقدار شود، زكات آن واجب نيست.

«1491» خرمايى كه تازه آن را مى خورند و اگر بماند وزن آن خيلى كم مى شود، چنانچه مقدارى باشد كه خشك آن به سيصد من تبريز برسد، زكات آن واجب است.

«1492» گندم، جو، خرما و كشمشى كه زكات آنها را داده، اگر چند سال هم نزد او بماند زكات ندارد.

«1493» اگر گندم، جو، خرما و انگور از آب باران يا نهر آبيارى شود يا مثل زراعت هاى مصر از رطوبت زمين استفاده كند، زكات آن «ده يك» است، و اگر با دست، همچون دلو و موتور آب و مانند آن آبيارى شود، زكات آن «بيست يك» است و اگر مقدارى از باران يا نهر يا رطوبت زمين استفاده كند و به همان مقدار از آبيارى با دلو و موتور آب و مانند آن استفاده نمايد، زكات نصف آن ده يك و زكات نصف ديگر آن بيست يك مى باشد، يعنى از چهل قسمت بايد سه قسمت، آن را بابت زكات بدهند.

«1494» اگر گندم، جو، خرما و انگور، از آب باران يا مانند آن و هم از آب دلو و موتور آب يا مانند آن استفاده كند، چنانچه از يكى از اين دو

ص: 353

راه بيشتر آبيارى مى شود، همان را بايد ملاك قرار داد.

«1495» هزينه اى را كه براى گندم، جو، خرما و انگور پرداخت كرده است، مى تواند ازمحصول كسر كند، و چنانچه پيش از كم كردن هزينه، وزن آنها به سيصد من تبريز برسد، ولى بعد از كم كردن به اين مقدار نرسد، بنابر اظهر زكات واجب نيست.

«1496» اگر در يك زمين جو و گندم و چيزى مثل برنج و لوبيا كه زكات آن واجب نيست بكارد، خرج هايى كه تنها براى يكى از آنها كرده فقط از همان كسر مى شود، ولى اگر براى هر دو مخارجى كرده، بايد به هر دو قسمت نمايد، مثلًا اگر هر دو به يك اندازه بوده، مى تواند نصف مخارج را از جنسى كه زكات دارد كسر نمايد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 291

«1497» اگر براى سال اول كارى مانند شخم زدن انجام دهد، اگر چه براى سال هاى بعد هم فايده داشته باشد، بايد مخارج آن را از سال اول كسر كند، و اگر كارى را براى چند سال انجام دهد، مى تواند از مخارج سال اول حساب كند و يابين آنها تقسيم نمايد.

«1498» اگر انسان در چند شهر كه فصل آنها با يكديگر اختلاف دارد، و زراعت و ميوه آنها در يك وقت به دست نمى آيد، گندم يا جو يا خرما يا انگور داشته باشد و همه آنها محصول يك سال حساب شود، چنانچه چيزى كه اول مى رسد به اندازه نصاب (يعنى سيصد من تبريز) باشد، بايد زكات آن را هنگامى كه مى رسد بدهد و زكات بقيه را هر وقت كه به دست مى آيد ادا كند، و اگر آنچه اول مى رسد

ص: 354

به اندازه نصاب نباشد، صبر مى كند تا بقيه آن برسد، پس اگر روى هم به مقدار نصاب برسد، زكات آن واجب است و اگر به مقدار نصاب نرسد، زكات آن واجب نيست.

«1499» اگر درخت خرما يا انگور در يك سال دو مرتبه ميوه دهد، چنانچه روى هم به مقدار نصاب باشد، بنا بر اظهر زكات آن واجب است.

«1500» اگر مقدارى خرما يا انگور تازه دارد كه خشك آن به اندازه نصاب مى شود، چنانچه به قصد زكات از تازه آن قدرى به مستحق بدهد كه اگر خشك شود به اندازه زكاتى باشد كه بر او واجب است، اشكال ندارد.

«1501» كسى كه بدهكار است و مالى هم دارد كه زكات آن واجب شده، اگر بميرد، بايد بنا بر اظهر، اول تمام زكات را از مالى كه زكات آن واجب شده بدهند، بعد قرض او را ادا كنند.

«1502» كسى كه بدهكار است و گندم يا جو يا خرما يا انگور هم دارد، اگر بميرد و قبل از آن كه زكات اينها واجب شود، ورثه قرض او را از مال ديگر بدهند، هر كدام كه سهمشان به سيصد من تبريز برسد، بايد زكات بدهد، و اگر قبل از آن كه زكات آنها واجب شود، قرض او را ندهند، چنانچه مال ميت فقط به اندازه بدهى او باشد نيز زكات چنان كه گفته شد واجب است بنا بر اظهر، چه مرگ مالك پيش از ظهور ثمره باشد و خواه بعد از آن و قبل از وجوب زكات، كه در صورت دوم بدون اشكال نيست، و همچنين است اگر مال ميت بيشتر از بدهى او باشد دادن

ص: 355

زكات واجب

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 292

است بنا بر اظهر.

«1503» اگر گندم، جو، خرما و كشمشى كه زكات آنها واجب شده خوب و بد دارد بايد زكات هر كدام از خوب و بد را از خود آنها بدهد و زكات همه را نمى تواند از جنس بد بدهد.

صاب دوم: 21 مثقال است، يعنى اگر 21 مثقال به 105 مثقال اضافه شود، بايد زكات تمام 126 مثقال را بطورى كه گفته شد- بدهد، و اگر كمتر از 21 مثقال اضافه شود، فقط بايد زكات 105 مثقال آن را بدهد و زيادى آن زكات ندارد، و همچنين است هر چه بالا رود، يعنى اگر 21 مثقال اضافه شود بايد زكات تمام آنها را بدهد و اگر كمتر اضافه شود مقدارى كه اضافه شده زكات ندارد. بنابر اين اگر انسان چهل يك هر چه طلا و نقره دارد بدهد، زكاتى را كه بر او واجب بوده داده و گاهى هم بيشتر از مقدار واجب داده است، مثلًا كسى كه 110 مثقال نقره دارد، اگر چهل يك آن را بدهد، زكات 105 مثقال آن را كه واجب بوده داده و مقدارى هم براى 5 مثقال آن داده كه واجب نبوده است.

«1506» زكات طلا و نقره در صورتى واجب مى شود كه آن را سكه زده باشند و معامله با آن رايج باشد، و اگر چه سكه آن نيز از بين رفته باشد، بايد زكات آن را بدهند.

«1507» طلا و نقره سكه دارى كه زنها براى زينت به كار مى برند، اگر معامله با آن رايج باشد، زكات دارد ولى اگر طورى شود كه معامله با آن به عنوان مسكوك رايج نباشد زكات ندارد.

«1508» همان طور كه سابقاً گفته شد زكات طلا و نقره در صورتى واجب مى شود كه انسان يازده ماه مالك مقدار نصاب باشد و اگر در بين يازده ماه، طلا و نقره او از نصاب اول كمتر شود، زكات بر او واجب نيست.

ص: 357

1509» اگر در بين يازده ماه، طلا و نقره اى را كه دارد با طلا يا نقره يا چيز ديگر عوض نمايد يا آنها را آب كند، بنابر اظهر زكات بر او واجب نيست، ولى مكروه است كه براى فرار از دادن زكات اين كارها را بكند.

«1510» اگر طلا و نقره اى را كه دارد خوب و بد داشته باشد، مى تواند زكات هركدام از خوب و بد را از خود آن بدهد، ولى بهتر است زكات همه آنها را از طلا و نقره خوب بدهد، اگر چه بنا بر اظهر جايز است زكات همه را از جنس بد بدهد.

«1511» طلا و نقره اى كه بيشتر از اندازه معمول ناخالصى دارد، اگر خالص آن به اندازه نصاب- كه مقدار آن گفته شد- برسد، انسان بايد زكات آن را بدهد، و چنانچه

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 294

شك دارد كه خالص آن به اندازه نصاب هست يانه، زكات آن واجب نيست، ولى احتياط در اين است كه با تصفيه كردن و مانند آن تحقيق كند، تا بداند اگر خالص آن به مقدار نصاب است زكاتش را بپردازد، يا اين كه بدون تصفيه و تحقيق، احتياط كرده و زكاتى را كه احتمال مى دهد واجب شده، بپردازد.

«1512» اگر طلا و نقره اى را كه دارد، به مقدار معمول، فلز ديگر با آن مخلوط باشد، نمى تواند زكات آن را از طلا و نقره اى بدهد كه بيشتر از معمول فلز ديگر دارد، ولى اگر به قدرى بدهد كه يقين كند طلا ونقره خالصى كه در آن هست، به اندازه زكاتى مى باشد كه بر او واجب است اشكال ندارد، و نيت كند

ص: 358

مقدارى را كه زيادتر داده است به عنوان زكات نباشد، بلكه به عنوان هديه و احسان بدهد.

است كه داخل سال چهارم شده باشند.

12- 121 شتر، و بالاتر از آن؛ كه بايد يا چهل تا، چهل تا، حساب كند و براى هرچهل تا، يك شتر بدهد كه داخل سال سوم شده باشد، يا پنجاه تا، پنجاه تا، حساب كند و براى هرپنجاه تا، يك شتر بدهد كه داخل سال چهارم شده باشد و يا با هردو راه، يعنى چهل تايى و پنجاه تايى حساب كند، ولى در هرصورت بايد طورى حساب كند كه چيزى باقى نماند، يا اگر چيزى باقى مى ماند، از نُه تا بيشتر نباشد، مثلًا اگر 140 شتر دارد، بايد براى صدتا، دو شترى كه داخل سال چهارم شده و براى چهل تا، يك شترى كه داخل سال سوم شده بدهد.

«1515» شترى كه به عنوان زكات داده مى شود، بايد مادّه باشد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 296

نصاب اول را دارد، بايد دو گوساله كه داخل سال دوم شده باشند زكات بدهد، و همچنين هرچه بالا رود بايد يا سى تا، سى تا، حساب كند يا چهل تا، چهل تا، يا با سى و چهل حساب كند و زكات آن را به دستورى كه گفته شد بدهد، ولى بايد طورى حساب كند كه چيزى باقى نماند، يا اگر چيزى باقى مى ماند از نُه تا بيشتر نباشد، مثلًا اگر هفتاد گاو دارد، بايد به حساب سى و چهل حساب كند و براى سى تاى آن، زكات سى تا، و براى چهل تاى آن، زكات چهل تا را بدهد، چون اگر تنها با روش سى تايى، حساب كند، ده گاو زكات نداده باقى مى ماند.

آن را بدهد و زيادى آن زكات نداردو همچنين است در نصابهاى بعد.

«1520» گوسفندى را كه براى زكات مى دهد اگر داخل سال دوم شده باشد كافى است، ولى اظهر اين است كه اگر هفت ماه گوسفند هم تمام شده باشد كافى است، و اگر بُز را به عنوان زكات بدهد، بايد داخل سال سوم شده باشد.

«1521» اگر يك نفر در چند جا، گاو يا شتر يا گوسفند داشته باشد و روى هم به اندازه نصاب باشند، بايد زكات آنها را بدهد.

«1522» اگر گاو، گوسفند و شترى كه دارد همه مريض يا معيوب يا پير باشند، مى تواند زكات را از خود آنها بدهد، ولى اگر همه سالم و بى عيب و جوان باشند نمى تواند زكات آنها را از حيوان مريض يا معيوب يا پير بدهد، بلكه اگر بعضى از آنها سالم و بعضى مريض و دسته اى معيوب و دسته ديگر بى عيب و مقدارى پير و مقدارى جوان باشند، مستحب آن است كه براى زكات آنها، همه را در مجموع و به طور متوسط در نظر بگيرد، گرچه اظهر آن است كه پرداخت آنچه كه اسم حيوان بر او صدق كند كافى است.

«1523» اگر قبل از تمام شدن ماه يازدهم، گاو، گوسفند و شتر را با چيز ديگر عوض كند، يا نصابى را كه دارد با مقدار نصاب از همان جنس عوض نمايد، مثلًا چهل گوسفند بدهد و چهل گوسفند ديگر بگيرد، زكات بر او واجب نيست.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 298

تحت تكفّلش را ندارد، و كسى كه صنعت يا ملك يا سرمايه اى دارد كه مى تواند مخارج سال خود را بگذارند فقير نيست.

2- مسكين، و آن كسى است كه زندگيش را سخت تر از فقير مى گذراند.

3- كسى كه از طرف امام عليه السلام يا نايب امام مأمور است كه زكات را جمع و نگهدارى نمايد و به حساب آن رسيدگى كند و آن را به امام عليه السلام يا نايب امام يا فقرا برساند.

4- كافرهايى كه اگر زكات به آنان بدهند به دين اسلام مايل مى شوند، يا در جنگ به مسلمانان كمك مى كنند.

5- خريدارى بنده ها و آزاد كردن آنان.

6- پرداخت بدهى كسى كه نمى تواند قرض خود را ادا كند.

7- في سبيل اللَّه، يعنى كارى كه مانند ساختن مسجد، پل، راهسازى و مدرسه منفعت عمومى و دينى دارد كه نفع آن به عموم مسلمانان مى رسد و براى اسلام نفع داشته باشد.

8- ابن السبيل، يعنى مسافرى كه در سفر درمانده شده است.

و احكام اينها به ترتيب در مسائل بعدى ذكر خواهد شد.

«1524» انسان مى تواند به فقير و مسكين بيش از مخارج ساليانه اش زكات بدهد ولى اگر اين كار موجب بى انصافى شده و به ديگر فقرا اجحاف شود، مثل اين كه همه مردم بخواهند زكاتشان را به يك فقير بدهند و بقيه فقرا تنگدست بمانند، خالى از اشكال نيست. و مستحب است كه به هر فقير كمتر از زكات نصاب اول طلا و نقره كه قبلًا گفته شد ندهند.

«1525» صنعتگر يا مالك يا تاجرى كه درآمد او از مخارج سالش كمتر است،

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 299

مى تواند براى

ص: 363

كسرى مخارجش زكات بگيرد، و لازم نيست ابزار كار يا ملك يا سرمايه خود را به مصرف مخارج برساند، مگر اين كه ابزار كار يا سرمايه او به قدرى زياد باشد كه بتواند آن را تعويض يا تبديل به چيز ديگر كند و مقدارى برايش بماند كه براى زندگى بدون مشقت و عسر كافى باشد، كه در اين صورت لازم است اين كار را انجام بدهد.

«1526» فقيرى كه خرج سال خود و افراد تحت تكفّلش را ندارد، اگر خانه اى دارد كه ملك اوست و در آن ساكن است، يا حيوان سوارى دارد، چنانچه بدون اينها نتواند زندگى كند، يا اين كه براى حفظ آبرويش لازم داشته باشد، مى تواند زكات بگيرد، و همچنين است اگر اثاث خانه، ظرف، لباس تابستانى و زمستانى و چيزهاى ضرورى زندگى را نداشته باشد و به اينها احتياج داشته باشد، مى تواند از مالى كه به عنوان زكات به او مى دهند خريدارى نمايد.

«1527» فقيرى كه ياد گرفتن صنعت براى او مشكل نيست، بنابر احتياط واجب بايد ياد بگيرد و با گرفتن زكات زندگى نكند، ولى تا وقتى كه مشغول ياد گرفتن است، مى تواند زكات بگيرد.

«1528» كسى كه قبلًا فقير بوده و مى گويد فقيرم، اگر از گفته او اطمينان يا گمان پيدا شود، مى شود به او زكات داد.

«1529» كسى كه مى گويد فقيرم و قبلًا فقير نبوده، يا معلوم نيست فقير بوده يانه، اگر از ظاهر حالش گمان پيدا شود كه فقير است، مى شود به او زكات داد.

«1530» موقع دادن زكات به فقير لازم نيست به او بگويد كه زكات است.

«1531» اگر به خيال اين كه شخصى فقير

ص: 364

است به او زكات بدهد، بعد بفهمد فقير نبوده، يا از روى ندانستن مسأله به كسى كه مى داند فقير نيست زكات بدهد، چنانچه چيزى را كه به او داده باقى باشد، مى تواند از او بگيرد و به مستحق بدهد و اگر از بين رفته باشد، اظهر اين است كه گيرنده در صورت جهل ضامن نيست، امّا اگر كسى كه آن چيز را گرفته مى دانسته يا احتمال مى داده كه زكات است و مى دانسته كه خودش فقير نيست و ممكن است آن چيز يا عوضش را از او بگيرند، اگر مى تواند بايد عوض آن را از او بگيرد و به مستحق بدهد و اگر گيرنده ادعا كند نمى دانسته آن

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 300

مال زكات است، همين كه دهنده زكات مى گويد، به عنوان زكات دادم، پذيرفته مى شود، و در صورت بقاى عين آن مال، حق پس گرفتن آن را دارد ولى مى تواند پس نگيرد و از مال خود دوباره بدهد.

«1532» مسافرى كه خرجى او تمام شده يا مركبش از كار افتاده، چنانچه سفر او سفر معصيت نباشد و نتواند با قرض كردن يا فروختن چيزى خود را به مقصد برساند، اگر چه در وطن خود فقير نباشد، مى تواند زكات بگيرد، ولى اگر بتواند در جاى ديگر با قرض كردن يا فروختن چيزى مخارج بقيه سفر خود را فراهم كند، فقط به مقدارى كه به آنجا برسد، مى تواند زكات بگيرد.

«1533» مسافرى كه در سفر درمانده شده و زكات گرفته، بعد از آن كه به وطنش رسيد، اگر چيزى از زكات باقى مانده باشد، در صورتى كه بازگرداندن آن به صاحب مال يا نايب

ص: 365

او مشقت داشته باشد، بايد آن را به حاكم شرع بدهد و بگويد آن زكات است، و اگر به حاكم شرع هم ممكن نشد به مؤمنين عادل مى دهد كه آنها به مصرف زكات برسانند. و اگر آن هم ممكن نشد، خودش مى تواند آن را در موارد مصرف زكات صرف كند.

اگر فقير باشد، شوهرش و ديگران ميتوانند به او زكات بدهند، ولى اگر شوهرش در ضمن عقد شرط كند كه مخارج او را بدهد يا به جهت ديگرى دادن مخارجش بر او واجب باشد، در صورتى كه بتواند مخارج آن زن را بدهد يا زن بتواند او را مجبور كند، نمى شود به آن زن از سهم فقرا زكات داد.

«1541» زن مى تواند به شوهر فقير خود زكات بدهد، اگر چه شوهر، زكات را صرف مخارج خود آن زن نمايد.

«1542» سيّد نمى تواند از غير سيد زكات بگيرد، ولى اگر خمس و ساير وجوهات كفايت مخارج او را نكند و ناچار به گرفتن زكات باشد، مى تواند از غير سيّد زكات بگيرد، ولى احتياط واجب آن است كه اگر ممكن باشد فقط به مقدارى كه براى مخارج سالانه اش ضرورى باشد بگيرد و اگر در اثناى سال از زكات بى نياز شد آن را عودت يا با اذن زكات دهنده به مصرف مستحقين زكات برساند و خودش از خمس استفاده كند.

لازم نيست معين كند چيزى را كه مى دهد زكات گندم است يا جو.

«1544» كسى كه زكات چند مال بر او واجب شده اگر مقدارى زكات بدهد و نيت هيچ كدام آنها را نكند، بلكه نيت كند كه «زكات مى دهم» كافى است.

«1545» اگر كسى را وكيل كند كه زكات مال او را بدهد، چنانچه وكيل موقع دادن زكات به فقير، از طرف مالك نيت زكات كند، بنابر اظهر كافى است.

«1546» اگر مالك يا وكيل او بدون قصد قربت زكات رابه فقير بدهد و پيش از آن كه آن مال از بين برود، خود مالك نيت زكات كند، زكات حساب مى شود.

«1547» مسلمانى كه مستبصر (شيعه) شد عباداتى كه موافق مذهب خودش انجام داده اعاده ندارد مگر زكات كه بايد آن را به فقير شيعه بدهد ولى اگر از اول آن را به فقير شيعه و با قصد قربت داده باشد، اعاده ندارد.

«1548» در حال غيبت نبايد به كسانى كه منصب امام را غصب كرده اند زكات داد، ولى دادن زكات به مجتهد جامع الشرايط بنا بر اقوى مثل دادن زكات به امام معصوم عليه السلام است.

به خاطر آن فقير تأخير بيندازد.

«1550» زكات گندم، جو، خرما، كشمش، طلا و نقره را مى توان از خود آنها داد و مى توان قيمت آن را حساب كرد، و همچنين است بنابراظهر در زكات شتر، گاو و

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 303

گوسفند؛ و اگر قيمت را مى دهد، بنابر احتياط واجب بايد پول نقد بدهد، مگر آن كه گيرنده رضايت داشته باشد، و منظور از قيمت، قيمت وقت اخراج زكات و دادن به مستحق است.

«1551» بعد از جدا كردن زكات، لازم نيست فوراً آن را به مستحق بدهد، ولى اگر به كسى كه مى شود زكات داد دسترسى دارد يا ساير مصارف زكات براى او ممكن است، احتياط مستحب آن است كه دادن زكات را تأخير نيندازد. و اگر با وجود آن كه مى تواند زكات را به اهل آن برساند، تأخير بيندازد و زكات از بين برود، بنا بر اظهر ضامن است.

«1552» انسان نمى تواند زكاتى را كه كنار گذاشته براى خود بردارد و چيز ديگرى به جاى آن بگذارد.

«1553» اگر با عين مالى كه براى زكات كنار گذاشته براى خودش تجارت كند اصل مال و سود آن مال فقير است و اگر ضرر كند جبران آن بر عهده زكات دهنده است.

«1554» مستحب است زكات گاو، گوسفند و شتر را به فقراى آبرومند بدهد و در دادن زكات، خويشان را بر ديگران، و اهل علم و كمال را بر غير آنان و كسانى را كه اهل سؤال نيستند بر اهل سؤال مقدم بدارد.

«1555» اگر در شهرِ زكات دهنده مستحقى نباشد و نتواند زكات را به مصرف ديگرى كه براى آن معين

ص: 369

شده برساند، چنانچه اميد نداشته باشد كه بعداً مستحق پيدا كند، بايد زكات را به شهر ديگر ببرد و به مصرف زكات برساند، و مخارج بردن به شهر ديگر به عهده او نيست، گرچه احتياط مستحب در اين است كه خودش مخارج را بپردازد و اگر زكات تلف شود ضامن نيست.

«1556» اگر در شهر خودش مستحق پيدا شود، مى تواند زكات را به شهر ديگر ببرد، ولى مخارج بردن به آن شهر را بايد از خودش بدهد، و اگر زكات تلف شود ضامن است، مگر آن كه به درخواست حاكم شرع برده باشد.

«1557» اجرت وزن و پيمانه كردن گندم، جو، كشمش و خرمايى را كه براى زكات مى دهد اگر مالك پرداخت نكرد و با فقير هم در مورد اجرت آن مصالحه

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 304

نكردند، بنابراظهر از زكات پرداخت مى شود.

«1558» مكروه است انسان از مستحق در خواست كند كه زكاتى را كه از او گرفته به او بفروشد، ولى اگر مستحق بخواهد چيزى راكه گرفته بفروشد، بعد از آن كه به قيمت رساند، كسى كه زكات را به او داده در خريدن آن، بر ديگران مقدم است.

«1559» كسى كه مالك حد نصاب طلا و نقره بوده و چند سال بر آن گذشته و زكات آن را نداده است، در صورتى كه زكات فعلى آن را پرداخت كند كافى است.

گندم يا جو يا خرما يا كشمش يا برنج يا ذرت و مانند اينها، از چيزهايى كه خوراك بيشتر مردم است، به مستحق بدهد و اگر پول يكى از اينها را هم بدهد كافى است ولى احتياط مستحب اين است كه زكات فطره را از گندم يا جو يا خرما يا كشمش بدهد و يا پول يكى از اينها را حساب كند.

«1561» كسى كه مخارج سال خود و خانواده اش را ندارد و كسبى هم ندارد كه بتواند مخارج سال خود و آنان را تهيه كند، فقير است و دادن زكات فطره بر او واجب نيست.

«1562» كسى كه فقط به اندازه يك صاع (تقريباً سه كيلو) گندم و مانند آن دارد، مستحب است زكات فطره را بدهد و چنانچه افرادى تحت تكفّل داشته باشد و بخواهد فطره آنها را هم بدهد، مى تواند به قصد فطره، آن يك صاع را به يكى از اين افرادبدهد و او هم به همين قصد به ديگرى بدهد و همين طور ادامه دهند تا به نفرآخر برسد، و بهتر است نفر آخر چيزى را كه مى گيرد به كسى بدهد كه از خودشان نباشد.

«1563» كسى كه خرج سال خود، و خانواده اش را دارد، فقير نيست و دادن زكات فطره بر او واجب است، و كسى كه فعلًا خرج سال را ندارد، ولى به تدريج به

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 305

دست مى آورد ومصرف مى كند، اگر غير از آنچه خرج مى كند، با قرض كردن و مانند آن بتواند زكات فطره را بدهد به طورى كه نظم امور او برهم نخورد و موجب حرج و اجحاف نباشد، بنابراحتياط واجب بايد زكات فطره را بدهد.

«1564»

ص: 371

انسان بايد فطره كسانى را كه در غروب شب عيد فطر نان خور او حساب مى شوند بدهد، كوچك باشند يا بزرگ، مسلمان باشند يا كافر، دادن خرج آنان بر او واجب باشد يا نه، در شهر خود او باشند يا در شهر ديگر، ولى زنى كه ناشزه شده و از تمكين شوهر خوددارى مى كند، اگر نان خور او حساب نشود، فطره او بر شوهر واجب نيست.

«1565» اگر كسى را كه نان خور اوست و در شهر ديگر است وكيل كند كه از مال او فطره خود را بدهد، چنانچه اطمينان داشته باشد كه فطره را مى دهد، لازم نيست خودش فطره او را بدهد.

«1566» فطره كسى كه پيش از برآمدن هلال ماه شوال مهمان شخص ديگرى شده است بر ميزبان واجب است، به شرط آن كه براى خوردن غذا به منزل او آمده باشد، ولو بعداً مانعى پيش آيد كه نتواند غذا صرف كند، اما اگر وقت رؤيت هلال، غذايى براى كسى هديه بفرستد، در صورتى كه اين گونه هديه مستمر نبوده و صدق نان خور يا مهمان بر او نكند، فطره او بر هديه دهنده واجب نيست، هر چند با مال او افطار كرده باشد.

«1567» اگر كسى موقع غروب شب عيد فطر ديوانه يا بيهوش باشد، زكات فطره بر او واجب نيست، ولى اگر يكى از افراد تحت تكفّل او در اين موقع ديوانه يا بيهوش باشد، فطره او بر ولىّ واجب است.

«1568» اگر بچه پيش از غروب بالغ شود، يا ديوانه عاقل گردد، يا فقير غنى شود در صورتى كه ساير شرايط واجب شدن فطره را دارا باشد، بايد زكات

ص: 372

فطره را بدهد، و همچنين است اگر كافرى قبل از غروب شب عيد فطر، مسلمان شود و يا بيهوشى به هوش آيد.

«1569» كسى كه موقع غروب شب عيد فطر، زكات فطره بر او واجب نيست، اگر تا پيش از ظهر روز عيد شرطهاى واجب شدن فطره در او پيدا شود، مستحب

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 306

است زكات فطره را بدهد.

«1570» كافرى كه بعد از غروب شب عيد فطر مسلمان شده، فطره بر او واجب نيست، ولى مسلمانى كه شيعه نبوده، اگر بعد از ديدن ماه شيعه شود؛ بايد زكات فطره را بدهد.

«1571» اگر كسى بعد از غروب شب عيد فطر بچه دار شود، يا كسى نان خور او حساب شود، واجب نيست فطره او را بدهد، اگر چه مستحب است فطره كسانى را كه بعد از غروب، تا پيش از ظهر روز عيد، نان خور او حساب مى شوند بدهد.

«1572» اگر انسان نان خور كسى باشد و پيش از غروب نان خور ديگرى شود، فطره او بر كسى كه نان خور او شده واجب است، مثلًا اگر دختر پيش از غروب به خانه شوهر رود، شوهرش بايد فطره او را بدهد.

«1573» كسى كه ديگرى بايد فطره اورا بدهد، واجب نيست فطره خودرا بدهد.

«1574» اگر فطره انسان بر كسى واجب باشد و او فطره را ندهد، بر خود انسان واجب نمى شود.

«1575» اگر كسى كه فطره او بر ديگرى واجب است خودش فطره را بدهد، بنا بر احوط از كسى كه فطره بر او واجب شده ساقط نمى شود، مگر اين كه با اذن مكلف و به قصد نيابت از او باشد،

ص: 373

كه كفايت آن بعيد نيست.

«1576» زنى كه شوهرش مخارج او را نمى دهد، چنانچه نان خور ديگرى باشد، فطره اش بر او واجب است، و اگر نان خور ديگرى نيست، در صورتى كه فقير نباشد، بايد فطره خود را بدهد، و اگر از روى شدت احتياج شوهر، زن به او انفاق مى كند، فطره او نيز بر زن واجب است، ولى اگر شوهر با همين سختى فطره زن را بدهد ساقط شدن فطره از گردن زن خالى از وجه نيست.

«1577» كسى كه سيّد نيست نمى تواند به سيد فطره بدهد و حتى اگر سيدى نان خور او باشد، نمى تواند فطره او را به سيد ديگربدهد.

«1578» فطره طفلى كه از مادر يا دايه شير مى خورد، بر كسى است كه مخارج مادر يا دايه را مى دهد، ولى اگر مادر يا دايه مخارج رااز مال طفل برمى دارد، فطره طفل بركسى واجب نيست.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 307

«1579» انسان اگر چه مخارج افراد تحت تكفل خود را از مال حرام بدهد، بايد فطره آنان را از مال حلال بدهد.

«1580» اگر انسان كسى را اجير نمايد و شرط كند كه مخارج او رابدهد در صورتى كه به شرط خود عمل كند و اجير نان خور او حساب شود، بايد فطره او را هم بدهد.

«1581» اگر كسى بعد از غروب شب عيد فطر بميرد، بايد فطره او و افراد تحت تكفل او را از مال او بدهند، ولى اگر پيش از غروب بميرد، واجب نيست فطره او و خانواده اش را از مال او بدهند.

برسانند، بنا بر اظهر كافى است، ولى احتياط در آن است كه فقط به فقراى شيعه بدهند.

«1583» بنا بر اظهر جايز است زكات فطره را به فقير مستضعف، يعنى كسى كه نه اهل ولايت است و نه دشمن شيعه، بدهند.

«1584» اگر طفل شيعه اى فقير باشد، انسان مى تواند فطره را به مصرف او برساند، يا به وسيله دادن به ولىّ طفل، ملك طفل نمايد.

«1585» به يك فقير نبايد بيشتر از مخارج سالش فطره بدهند و بنابر احتياط واجب كمتر از يك صاع (تقريباً سه كيلو) نيز فطره ندهند.

«1586» مستحب است در دادن زكات فطره، خويشان فقير را بر ديگران مقدم دارد و بعد همسايگان فقير را و بعد اهل علم فقير را؛ ولى اگر ديگران از جهتى برترى داشته باشند، مستحب است آنها را مقدم بدارد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 308

خالص كردن آن خرج يا كار بيشتر از متعارف دارد، دادن آن كافى نيست.

«1590» اگر فطره را از چيز معيوب بدهد كافى نيست.

«1591» كسى كه فطره چند نفر را مى دهد، لازم نيست همه را از يك جنس بدهد و اگر مثلًا فطره بعضى را گندم و فطره بعض ديگر را جو بدهد كافى است، و همچنين مى تواند بعضى را جنس و بعضى ديگر را قيمت بدهد، خواه قيمت همان جنس يا قيمت جنس ديگر، ولى بنا بر احتياط واجب يك فطره را از دو جنس ندهد و اگر قيمت را مى دهد قيمت دو جنس را مخلوط نكند.

«1592» افضل اين است كه زكات فطره را از خرما بدهد و بعد از آن كشمش و بعد از آن خوراك غالب مردم شهر، ولى اگر شخصى خوراك غالبش غير از خوراك غالب مردم شهر بود، بعيد نيست كه بعد از خرما و كشمش، دادن فطره از همان خوراك خودش افضل باشد، نه خوراك غالب مردم شهر.

«1593» كسى كه نماز عيد فطر مى خواند، بنابر احتياط واجب بايد فطره را پيش از نماز عيد بدهد، ولى اگر نماز عيد نمى خواند، مى تواند فطره را تا ظهر به تأخير بيندازد؛ و ابتداى وقت واجب شدن فطره، وقت رؤيت هلال عيد است.

«1594» اگر موقعى كه دادن زكات فطره واجب است، فطره را ندهد و كنار هم

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 309

نگذارد، احتياط مستحب آن است كه بعداً قضا كند، ولى اظهر اين است كه زكات فطره ديگر براو واجب نيست ولى معصيت كرده است.

«1595» اگر مالى را كه براى فطره كنار گذاشته از بين برود، چنانچه دسترسى به فقير

ص: 376

داشته و دادن فطره را تأخير انداخته، بايد عوض آن را بدهد، و همچنين است اگر دسترسى به فقير نداشته ولى در نگهدارى آن كوتاهى كرده باشد، و اگر در نگهدارى آن كوتاهى نكرده باشد نيز بنابراحتياط واجب ضامن است.

«1596» اگر در محل خودش مستحق پيدا شود، احتياط مستحب آن است كه فطره را به جاى ديگر نبرد و اگر به جاى ديگر ببرد و تلف شود، بايد بنا بر احتياط عوض آن را بدهد.

رساله توضيح المسائل، متن، ص: 310

اگر چه دورتر باشد، در صورتى كه مشقت زياد نداشته باشد و خيلى غيرمتعارف نباشد، بايد از آن راه برود.

چهارم: داشتن وقت كافى براى رسيدن به مكه و انجام اعمال حج.